شفقنا افغانستان- «رابرت تولاست» تحلیلگر مسائل امنیتی و سیاسی در یادداشتی که وبسایت مجله «نشنال اینترست» منتشر کرده است به تحلیل سابقه شکلگیری نیروهای «حشد الشعبی» در عراق و نقش آن در رخدادهای پس از هجوم داعش و اتحاد بین شیعه و سنی در این کشور پرداخته است.
به گزارش سرویس ترجمه شفقنا در این یادداشت آمده است:
در چشم بسیاری از ناظران، «حشد الشعبی» همان شبه نظامیانی بودند که پایان عراق را رقم زدند، درست همانقدر که ظهور داعش سرآغاز آشوبی بی پایان بود. ماجرای این گروه را معمولا اینطور روایت می کنند: «حشد الشعبی» یک سازمان شبه نظامی است که در ژوئن ۲۰۱۴ و پس از دعوت آیت الله العظمی سیستانی به جنگ با داعش شکل گرفت. اما گروه های وابسته به ایران بجای اینکه عراق را نجات دهند از این موقعیت بهره گرفتند تا خود را تکثیر کنند. با شکست های پیاپی ارتش عراق، نیروهای «حشد» به مناطق سنی نشین عراق هجمه بردند و یک جنگ خونین فرقه ای به راه انداختند. شیوخ قبایل که متحدان سابق ایالات متحده بودند و ستون اصلی «شورش الأنبار» به حساب می آمدند حالا بین داعش و حشد گرفتار شده بودند، حال آنکه دولت جنگ زده ی «العبادی» هم اسیر پنجه ی ایران بود.
این روایت اگرچه هیجان انگیز است اما بسیار ساده انگارانه است. اول اینکه، «حشد الشعبی» یا همان نیروهای بسیج مردمی، متشکل از حدود ۴۰ گروه است که اهداف نسبتا متفاوتی را دنبال می کنند. این تنوع وسیع منجر به تکثر فراوان نیروهای «حشد» شده است. اما حالا که نظامیان تحت فرمان «مقتدی الصدر» با گروه های تحت حمایت ایران درگیر شده اند، این نیرو ممکن است به یک پاشنه آشیل و نقطه ضعف تبدیل شود.
سفرم به عراق در اواخر ماه آوریل سومین سفر طی یک سال گذشته بود که برای تولید یک مستند مستقل درباره زندگی در عراق انجام می شد. میزبانان من از مسئولان «عتبه» بودند که سازمان متولی زیارتگاه های مقدس در عراق است. آنها می خواستند وجهی از جنگ را به من نشان دهند که پیچیده تر از تصویرسازی های رایج بود.
در واقع، به تازگی مقاله ای بلند نوشته بودم که وضعیت قبایل سنی در عراق از ۱۹۷۹ تاکنون را بررسی می کرد و به همین دلیل فکرم مشغول تاریخ پیچیده ی عراق بود. برجستگی ها هویت فرقه ای در عراق فراز و نشیب دارد، و در حال حاضر برخلاف سال ۲۰۰۶ دیگر مسئله ی اصلی نیست. فقط به عنوان یک نمونه از تاریخ اینکه، شورش قبایل سنی مذهب «رمادی» بر ضد رژیم صدام در سال ۱۹۹۵ یکی از وهله های مهم اما فراموش شده ی تاریخ است. نمونه ی مشابه آن، تنش های بین قبیله «جبور» و صدام در اوایل دهه ۱۹۹۰ است که نشان دهنده ی پیوندهای پیچیده و متغیر در عرصه سیاسی عراق است. امروزه طنین این حوادث در جنگ داخلی بین قبایل سنی مشاهده می شود، و یکی از دلایل اینکه چرا آمریکا نمی تواند شورش «الأنبار» را احیا کند همین است.
با این وجود، وقتی جنگ جریان دارد نمی توانید در مصاحبه با سازمان های نظامی انتظار داشته باشید که جواب هایشان خالی از سوگیری یا فارغ از تلاش برای تغییر نگاه رسانه ها باشد. علی رغم این واقعیت، از مصاحبه هایم با اعضای «حشد» به وضوح نتیجه گرفتم که اظهاراتشان را قبل از مصاحبه آماده نکرده بودند، اگرچه همانطور که انتظار می رفت، بسیاری از پاسخ هایشان طعم احساسات وطن پرستانه داشت.
مثلا، اظهارات افراد در مصاحبه ها منطبق با پس زمینه ی سیاسی و جغرافیایی خودشان بود: یک سنی از قبیله «ألبومحل» توضیح می داد که قبیله «الکربولی» «همراه با داعش» هستند (این دو قبیله از سال ۲۰۰۳ بدین سو عداوتی دیرینه با هم داشته اند) و فرمانده گروه «سرایا الخراسانی» که تحت حمایت ایران است سفت و سخت معتقد بود که آمریکا کاملا از داعش حمایت می کند.
کار ترجمه ی مجدد مصاحبه هایی که با اعضای سنی مذهب «حشد» ضبط شده بود به عهده ی یک روزنامه نگار سنی مذهب از «دیاله» بود که در لندن اسکان داشت، و او هم مجددا تأیید کرد که پاسخ ها آزادانه و بدون برنامه ریزی به نظر می رسند. چیزی که از همه جالبتر بود، دیدار با «حشد» مسیحی بود، یعنی تیپ «شیرهای بابل» که در بغداد مستقر بودند. سخنگوی آنها با ادبیاتی تقریبا شبیه به ادبیات «چرچیل» تاکید می کرد که چطور نیروهای او در یک نبرد باشکوه برای حفظ تمدن و میراث عراق و نیز تمام تمدن ها جنگیده اند. جواب هایی که بی شک رنگ و بوی تبلیغاتی داشت، اما وقتی کشتار مسیحیان عراقی بدست القاعده در سال ۲۰۱۰ را به یاد آوردم، چطور می توانستم با او مخالفت کنم؟
پس از مصاحبه با ۱۴ نفر از اعضای «حشد» از چهار واحد مختلف، نتایجی مقدماتی بدست آوردم و به خانه برگشتم. جنایات داعش باعث ایجاد اتحادهای بین فرقه ای شده است که برهم زدنشان کار دشواری خواهد بود. درست همانطور که بی رحمی القاعده باعث شد شیوخ سنی مذهب دست به دامن واحدهای آمریکایی شوند، داعش اشتباه بسیار بزرگتری مرتکب شده است که شیوخ فراوانی را وادار به اتحاد با واحدهای «حشد» کرده است. این احتمال وجود دارد (و روی محتمل بودن آن تأکید دارم) که «البغدادی» باعث ایجاد یک اتحاد بین فرقه ای شده باشد، که درست نقطه ی عکس هدف «الزرقاوی» بود که می خواست در یک جنگ آشفته و بی پایان بین سنی و شیعه جدایی بیاندازد. اما هنر اصلی از آن آیت الله العظمی سیستانی است که بارها خواستار همکاری پیروان فرقه ها شده است.
در بهار سال ۲۰۱۵، «سبحان خلف علی الجبوری» شهردار «الحویجه» اظهار داشت: «یک روز ایران دشمن ما بود، ولی الان ایران به ما کمک می کند که با دشمنمان مبارزه کنیم».
حواستان باشد که این اظهارات شهردار «حویجه» است، یعنی شهری که در سال ۲۰۱۲ صحنه ی تیراندازی سربازان عراقی به سمت معترضان سنی بود. منظور «سبحان» از زمانی که ایران «دشمن ما» بود دوران جنگ ایران و عراق است، که در آن زمان دست کم ۵۰هزار تن از «جبوری»ها مشغول جنگ با نیروهای ایرانی بودند.
بنابراین جالب توجه است که، با عقب نشینی داعش، نیروهای بسیج مردمی هم فراگیرتر شده اند و آغوش خود را گشوده تر کرده اند. در سپتامبر ۲۰۱۴، برای اولین بار رزمندگان قبایلی سنی از «جبور» در روستای کوچک «ضلوعیه» به اعضای «عصائب اهل الحق» پیوستند. همانطور که گفته شد، قبیله «جبور» رابطه ای دیرینه و پیچیده هم با صدام و هم با دولت پس از سال ۲۰۰۳ داشت.
اما اینکه «عصائب اهل الحق» را به عنوان متحد خود انتخاب کردند به نظر عجیب می رسید، چون این گروه نظامی سابقه ای جنجالی دارد؛ این مسئله نشان می دهد اوضاع چقدر سریع دگرگون می شود. مدتی نگذشت که، دو ماجرای شگفت انگیز در سراسر شبکه های اجتماعی عراقی منتشر شد. «أمیه جبرا» دختر یک شیخ سنی، در تابستان خونین سال ۲۰۱۴ در جبهه جنگ شدید با داعش کشته شده بود، و «أم قصی» یک زن سنی دیگر از «صلاح الدین»، به ۲۵ دانشجوی شیعه علوم نظامی که توانسته بودند از فاجعه کشتار «اسپایکر» بگریزند پناه داده بود. در نظر برخی افراد، این دو زن به نماد اتحاد ملی تبدیل شدند.
بی شک، با وجود اینکه ده سال از انفجار حرم «عسکری» می گذرد، خشم فرقه ای هنوز بر جامعه عراق سایه دارد. به قول یک مرد عراقی، «سنی ها هیچگاه به جرف الصخر باز نمی گردند»، و منظورش شهری بود که در سال ۲۰۱۴ از دست داعش آزاد شد.
در عین حال، این حرف هم درست است که خیلی از سنی ها از ورود واحدهای «حشد» به شهرشان هراس دارند، و «موصل» هم نمونه ی برجسته ی این هراس است. ضمن آنکه، اقدامات جنایت آمیزی از برخی گروه های وابسته به «حشد» گزارش شده است.
اما حتی این خبر نیز خیلی ساده نیست. در سال ۲۰۱۵، گزارش هایی منتشر شد مبنی بر اینکه نیروهای «حشد» پس از بیرون راندن داعش از «تکریت» برخی خانه ها را در این شهر به آتش کشیده اند. بعدا مشخص شد بسیاری از کسانی که دست به تخریب املاک زده بودند اعضای سنی مذهب قبیله «جبور» بوده اند که از اعضای قبیله «ألبو عجیل» در آن نزدیکی به اتهام حمایت از داعش انتقام گرفته بودند. مدتی بعد، «هادی العامری» فرمانده سازمان «بدر» با یکی از شیوخ «ألبوعجیل» برای گفتگو درباره این حوادث دیدار کرد، و آن شیخ دیدار خود را یک «نشست پر ثمر» خواند.
بر خلاف آنچه از این رخدادها بر می آید، وقتی با «علی الیاسری» از فرماندهان «سرایا الخراسانی» صحبت کردم، واقعا از حضور سنی ها در صفوف خود خوشحال بود. او می گفت این سنی ها «در دوران صدام گرفتار ظلم و ستم بودند» و با شجاعت فراوان می جنگند.
هم اکنون در طیفی از گروه های «حشد» تعداد قابل توجهی اعضای سنی مذهب حضور دارند، و یکی از این واحدها به نام تیپ «علی اکبر» که از سوی «عتبات» و وزارت دفاع تاسیس شده است مفتخر است ۲۰ درصد اعضایش سنی مذهب هستند. دیگر واحدها، همچون لشگر رزمی «عباس» (که آن هم تحت پشتیبانی وزارت دفاع است)، تنها ۱۰ درصد اعضای سنی مذهب دارند، اما «حشد» سنی در واحدی که اعضایش در جنوب «الأنبار» با ما گفتگو کردند شدیدا وفادار به گروه خود بودند.
دلیل ساده اش این است که لشکر رزمی «عباس» به آنها کمک های غذایی و پتو داده بود. این رفتار مایه تعجب نیست: لشکر رزمی «عباس» بخاطر اینکه تحت حمایت عتبات عالیات است، شدیدا از فرمان [آیت الله] «سیستانی» برای محافظت از سنی ها پیروی می کند، همان سنی هایی که (به تعبیر وی) «نه تنها برادران ما، که جان ما» هستند. بخش عمده ای از فعالیت های اخیر «عتبات» معطوف به یاری رسانی به آوارگان داخلی بوده است.
در «نخیب»، با یکی از رزمندگان جوان لشکر «عباس» صحبت کردم که از قبیله «ألبو محل» آمده بود و اخیرا در عملیات حمله به شهر «هیت» در شمال غرب «رمادی» حضور یافته بود. رزمنده ای دیگر که او هم متعلق به قبیله «ألبو محل» بود، تصدیق کرد که در کنار قبیله «جغیفه» جنگیده است. قبیله «جغیقه» احتمالا بیش از هر قبیله دیگری مشغول جنگ با افراطیون سلفی در «حدیثه» بوده است. از او درباره آمریکا و ماجرای «صحوه» پرسیدم، و پاسخش دلگیرکننده بود:
«خیزش فروپاشید، و اینجا دیگر خبری از آن نیست. پیش از سال ۲۰۱۴، داعش مشغول حمله های مخفیانه شد و مردم را ترور می کرد، و به ایست های بازرسی حمله می آورد. به نظرم ائتلاف در آغاز با ما بود و پیشروی مان خیلی خوب بود، اما آخرش ما را ول کردند و رفتند. خب تنها چیزی که برایمان در حدیثه باقی ماند نیروهای قبایلی و پشتیبانی ارتش بود».
این نیروهای «حشد» سنی، که شاهد ده سال جنگ بوده اند، می توانند هسته ی دومین «صحوه» را شکل دهند، که انعطاف بسیار بیشتری نسبت به اولین خیزش سنی ها در مقابل تروریست های سلفی در عراق خواهد داشت. این خیزش می تواند یک جنبش «صحوه» گونه ی اصیل و عراقی باشد (به جای اینکه ساخته ی واشنگتن باشد) و می تواند پس از آن هم باقی بماند، خصوصا بدین خاطر که گروه هایی همچون لشکر رزمی «عباس» می گویند این نیروها می توانند درون نیروهای مسلح ادغام شوند.
تاریخ نگاران تا مدتها بعد در این باره اختلاف خواهند داشت که آیا این «نوری المالکی» و همدستانش بودند که یک آتش بس با بعثی های سابق را بر هم زدند و در عوض داعش به جانشان افتاد، یا خیر. از نظر خیلی ها، نحوه رفتار «مالکی» با «صحوه» احمقانه بود، و تنها معدودی از شیوخ سنی مذهب هستند که با بازداشت سیاستمداران سنی در سال ۲۰۱۱ و پس از آن موافق بودند. اما وقتی درباره «العوانی» رهبر یکی از قبایل «الانبار» مطالعه می کنیم که در رخداد کشتار شیعیان در نزدیکی «حله» در سال ۱۹۹۱ دخیل بوده است، دیگر به آسانی نمی توانیم قضاوت کنیم که غرب قادر به اعمال فشار برای مصالحه بوده است یا نه.
این سخن معنی اش این نیست که باید پیشنهاد مصالحه را بدست فراموشی بسپاریم و دیگر از رفتار عراق در جنگ با تروریسم انتقادی نداشته باشیم. عراق باید در رفتار با تروریست های اسیر مطابق با کنوانسیون های بین المللی رفتار کند.
با این وجود، یکی از فرماندهان میدانی در لشکر رزمی «عباس» که از گزارش های رسانه ای درباره «حشد» باخبر بود، با تأکید به ما گفت که «هرچه هم به شما گفته باشند، ولی ما اسیران را شکنجه نمی کنیم». فرمانده «سرایا الخراسانی» هم از برگزاری «دادگاه» و محاکمه سنی هایی سخن گفت که پس از جنگ از داعش حمایت کرده اند. باید به این اظهارات امیدوار باشیم.
صد البته، از آنجا که اخیرا یکی از نمایندگان مجلس ایران لشکر «سرایا الخراسانی» را نسخه عراقی «سپاه پاسداران ایران» نامیده است، می توان گفت نیروهای «حشد» به وضوع پیچیدگی های فراوانی دارند. پس از گفتگویی طولانی که با «الیاسری» درباره اوضاع سیاست در عراق داشتم،از او پرسیدم آیا سرمایه گذاران غربی برای کار در عراق امنیت خواهند داشت. با لبخند پاسخ داد: «قطعا. شما اینجا با ما امنیت دارید، این دلیل کافی نیست؟» آیا تنش زدایی با ایران به عراق هم سرایت می کند؟
در حال حاضر نامحتمل به نظر می رسد، اما در عراق اوضاع می تواند سریع دگرگون شود. اگر سال ۲۰۱۴ کسی به من می گفت که ارتش تقریبا فروپاشیده ی عراق مدتی بعد به سمت موصل پیشروی خواهد کرد، باورم نمی شد. اما آشوب سیاسی فعلی در منطقه سبز نشان می دهد اوضاع در عراق بسیار سریعتر از پیش بینی واشنگتن و تهران تغییر می کند.
آنچه در حال حاضر اهمیت دارد این است که اتحاد نوظهور سنی و شیعه در عراق یک محمل عراقی دارد، و این محمل در حال حاضر «حشد الشعبی» است. دولت عراق هرگونه تلاش برای تسلیح جدی یک جنبش جدید «صحوه» را شدیدا رد خواهد کرد، و طرح «گارد ملی» برای سنی های عراق هم تاکنون رد شده است. کسانی که در خیال خوش خاطرات «صحوه» به سر می برند ممکن است از این مسئله ناراحت باشند و شکوه کنند، اما این واقعیت جدید عراق است. در همین اثنا، در عملیات فعلی «فلوجه»، قبیله ی سنی «جمیله» تحت فرماندهی «جمعه الجمیله» و در کنار رزمندگانی از قبیله ی قدرتمند «ألبو عیسی» حضور دارند. «عیسی سایر العیساوی» شهردار این شهر که از قبیله «ألبو عیسی» است، حضور سنی ها در «حشد» را تحسین کرده است.
آنچه فوریت بیشتری دارد این است که عرصه سیاسی عراق هم اکنون چند پاره است و در بن بست کامل گرفتار است. اما درست همانطور که در جنگ با داعش روابط جدید و مصلحت آمیزی بین سنی و شیعه شکل گرفته است، هیچ چیز در عراق سهل و ساده نیست. «مقتدی الصدر» تندرو شدیدا از اصلاحات «العبادی» حمایت می کند. «هادی العامری» متحد سپاه پاسداران ظاهرا با «اتحادیه میهنی کردستان» بر سر شهر «کرکوک» مذاکره کرده است (و سابقا که وزیر بوده است دست کم یک قرارداد عمده با یک شرکت آمریکایی امضا کرده است). و نیروهای «سرایا الخراسانی» به وضوح به «المالکی» نخست وزیر سابق نزدیک هستند. درسی که از این وضعیت می گیریم چیست؟ شاید همین نکته باشد که برای پیشگیری از بحران بعدی در عراق، فهم پویایی های سیاسی داخلی درون فرقه ها و قومیت ها اهمیت بیشتری نسبت به فهم تفاوت بین سنی و شیعه دارد.
منبع: The National Interest / Robert Tollast
ترجمه: شفقنا
انتهای پیام