شفقناافغانستان– و من کلام له (علیه السلام) کلّم به عبدَ الله بن زمعه و هو من شیعته، و ذلک أنه قَدِمَ علیه فی خلافته یطلب منه مالا، فقال (علیه السلام):
إِنَّ هَذَا الْمَالَ لَیْسَ لِی وَ لَا لَکَ، وَ إِنَّمَا هُوَ فَیْءٌ لِلْمُسْلِمِینَ وَ جَلْبُ أَسْیَافِهِمْ. فَإِنْ شَرِکْتَهُمْ فِی حَرْبِهِمْ کَانَ لَکَ مِثْلُ حَظِّهِمْ وَ إِلَّا فَجَنَاهُ أَیْدِیهِمْ لَا تَکُونُ لِغَیْرِ أَفْوَاهِهِمْ.
الْفَىْء: غنیمت، معناى «فىء»، چنانکه شافعى و دیگران گفته اند عبارتست از: اموالى که از کفار بدون جنگ بدست مى آید.
الْجَلْب: بازستانده شده.
شَرِکَهُ: با او مشارکت کرد.
الْجَنَاه: آنچه از درخت چیده میشود، «جناه ایدیهم»: چیده دستهاى آنها.
به گزارش شفقنا به نقل از اهل البیت علیهم السلام سخنى از آن حضرت (ع) به عبد الله بن زمعه فرمود و او از شیعیانش بود. در ایام خلافتش نزد او آمد و مالى طلبید و على (ع) در پاسخش چنین فرمود:
این مال نه از آن من است و نه از آن تو، غنیمت جنگى همه مسلمانان است اندوخته اى که شمشیرهایشان اندوخته. اگر با ایشان در کارزار شرکت کنى تو را نیز بهره اى است همانند ایشان و گرنه، چیزى که دست آنها چیده است طعمه دهان دیگران نخواهد شد.
غنائم جنگجویان:
گرچه مخاطب در این کلام فرد خاصّى; یعنى عبدالله بن زمعه است که برخلاف پدر و جدش که هیچ علاقه اى به اسلام نداشتند و جزء مخالفان بودند، اسلام را پذیرفته بود و از شیعیان على(علیه السلام) بود; ولى محتواى این سخن مطلبى است که براى همه مسلمین صدق مى کند و آن اینکه هر مالى از اموال بیت المال باید درست در آن مصرفى که خدا براى آن تعیین کرده، صرف شود و روابط نباید بر ضوابط در این باره پیشى گیرد.
قراین کلام نشان مى دهد که عبدالله از مالى که پیش روى حضرت بود و از غنایم جنگى محسوب مى شد، تقاضاى سهمى کرد; ولى امام به او فرمود: «بى شک این مال نه حقّ من است و نه حقّ تو، غنیمتى است مربوط به مسلمانانى که با شمشیرهایشان به دست آمده است»; (إِنَّ هذَا الْمَالَ لَیْسَ لِی وَ لاَ لَکَ، وَ إِنَّمَا هُوَ فیءٌ لِلْمُسْلِمِینَ، وَ جَلْبُ أسْیَافِهِمْ).
باید توجّه داشت، گرچه واژه «فىء» هنگامى که در مقابل واژه غنیمت (غنایم جنگى) قرار مى گیرد دو معناى متفاوت دارد; «فىء» به اموالى گفته مى شود که به دست جنگجویان اسلام افتاده بى آنکه جنگى رخ دهد و طبق موازین شرع متعلق به بیت المال است; ولى غنیمت، اموالى است که جنگجویان به وسیله نبرد آن را به دست مى آورند; ولى هنگامى که «فىء» به تنهایى استعمال مى شود گاهى بر غنیمت نیز اطلاق مى گردد، بنابراین اگر امام(علیه السلام) مى فرماید: «این مال فىء مسلمین است و دستاورد شمشیرهاى آنهاست» منافاتى با مفهوم فىء ندارد.
سپس امام(علیه السلام) مى افزاید: «اگر تو در نبرد آنان شرکت کرده بودى سهمى همانند سهم آنان داشتى وگرنه دست چین آنها براى غیر دهان آنان نخواهد بود»; (فَإِنْ شَرِکْتَهُمْ فِی حَرْبِهِمْ، کَانَ لَکَ مِثْلُ حَظِّهِمْ، وَ إِلاَّ فَجَنَاهُ(۱) أَیْدِیهِمْ لاَ تَکُونُ لِغَیْرِ أَفْوَاهِهِمْ).
اینکه امام(علیه السلام) مى فرماید: من هم سهمى در این غنیمت ندارم، احتمالا به این سبب است که آن غنیمت مربوط به جنگهاى محدودى بوده که بعضى از فرماندهان امام(علیه السلام) در آن شرکت داشتند نه خود امام(علیه السلام).
درست است که یک پنجم از غنایم جنگى متعلق به بیت المال است و نیز صحیح است که «عبدالله بن زمعه» از «بنى المطلب» بود (مطلب برادر هاشم است) نه بنى هاشم و به عقیده بعضى بنى المطلب نیز از خمس مى توانند بهره مند شوند(۲); ولى احتمالا او فقیر و مسکین نبود که چیزى از خمس به او بدهند.
به هر حال این سخن نشان مى دهد که امام(علیه السلام) در مسائل مالى بسیار دقیق و سخت گیر بود و هرگز راضى نمى شد حقّ مسلم کسى به دیگرى داده شود، هر چند از دوستان وفادار او باشند، برخلاف دوران عثمان که به عقیده همه مورّخان هیچ حساب و کتابى در امر بیت المال نبود و سزاوار است این سخن امام(علیه السلام) سرلوحه برنامه همه زمامداران و مسئولان اسلامى باشد و حقّ و عدالت را در بیت المال حتّى نسبت به نزدیکان و اطرافیان خود رعایت کنند.
از کلام بالا نیز استفاده مى شود که عبدالله بن زمعه معرفت کاملى در حقّ امام(علیه السلام) نداشت که چنین تقاضایى کرد و نمى دانست که امام(علیه السلام) حتّى نسبت به برادرش عقیل همین گونه رفتار مى کند وگرنه چنین تقاضایى از امام نمى کرد.
*****
پی نوشت:
۱٫ «جناه» به معناى میوه اى است که از درخت چیده شده، مفرد است و از ماده «جنا» بر وزن «جفا» است.
۲٫ رجوع شود به جواهر الکلام، ج ۱۶، ص ۱۰۶ و معتبر محقق حلّى، ج ۲، ص ۶۳۱، کتاب الخمس.
