همسایه ای که رودها را به روی ایران می بندد/سد سلما بر هریرود امنیت آبی خراسان را تهدید می کند

شفقنا- شیما مفیدی راد: در حالی که مقامات ایران از پیگیری تأمین حق آبه رود هریرود می گویند، افغان ها بی توجه به پیگیری ها و نامه نگاری ها و درخواست های ایران، سد سلما در افغانستان را افتتاح می کنند. اقدامی که امنیت آبی خراسان را با خطری جدی مواجه خواهد کرد.

دکتر مراد کاویانی راد، استاد ژئوپلیتیک دانشگاه خوارزمی که پژوهش هایی در حوزه امنیت زیست محیطی دارد، در گفت وگوی خود با شفقنا بر اهمیت این ماجرا و تهدیدهای آن که نه تنها در سطح خراسان بلکه در سطوح ملی و حتی بین المللی برای ایران خواهد بود، تأکید می کند و می گوید: افغانستان، مکمل هیدروپلیتیک ایران و ایران مکمل ژئوپلیتیک افغانستان است. هرگونه ساخت و ساز و کنترل آب توسط افغان ها بر روی هریرود که به سمت ایران می آید، عملاً امنیت آبی شمال شرق کشور ما را تحت تأثیر خود قرار خواهد داد.

کاویانی راد که رسیدن به راهکار مشخص در این زمینه را منوط به تفاهم یا بازی برد-برد میان ایران و افغانستان می داند، هشدار می دهد که در غیر این صورت تنش های موجود بر بی ثباتی مناطق مرزی کشور دامن خواهد زد و می گوید: در اثر سرمستی ناشی از دستاوردها حداقل دو سه سالی طول می کشد که افغان ها برآورد دقیقی از وضعیت خود در آینده داشته باشند. او همچنین خاطرنشان می کند که افغانستان باید بداند بخش عمده ای از مراودات خارجی کشورشان در آینده، وابسته به نوع نگاه ایران خواهد بود.

گفت وگوی شفقنا با دکتر مراد کاویانی راد را بخوانید:

*موضوع هریرود از چند منظر قابل بحث است که یکی از مهم ترین آنها حقوق بین المللی و حقوق کشورهاست. در این موضوع، حق ایران و افغانستان بر مبنای قوانین بین المللی چگونه تعریف می شود؟

کاویانی راد: معمولاً افراد مختلف متناسب با رشته ای که خوانده اند به موضوعات گوناگون نگاه می‏کنند و من به دلیل اینکه جغرافیای سیاسی خوانده ام، نوع نگاهم نسبت به آب، مقوله ای است تحت عنوان «هیدروپلیتیک» که به آن اشاره می کنم. بر این اساس عمده صحبت های من در مقوله هیدروپلیتیک می گنجد. امسال در ۱۵  خرداد ماه، آقای مودی -نخست وزیر هند- به همراه آقای اشرف غنی سد سلما در نزدیکی شهر هرات را افتتاح کردند. سد سلما بر روی هریرود، ساخته شده است. این رود، نزدیک به ۵۰۰ کیلومتر را در داخل خاک افغانستان طی می کند تا به مرز ایران می رسد و بعد از آن به موازات مرز ایران به سمت ترکمنستان می رود. بخش عمده ای از آب این رود می آید و سدی را که بین ایران و ترکمنستان تحت عنوان «سد دوستی» ایجاد شده است را پر می کند. بر اساس برآوردی که پارسال انجام شده بود، نزدیک به سیصد میلیون مترمکعب آب از افغانستان وارد سد دوستی ایران شده بود، اما از اسفند ماه پارسال تا اواخر فروردین، میزان ورودی آب هریرود به داخل سد دوستی به ۳ میلیون متر مکعب رسیده بود. از ۳۰۰ به ۳ میلیون مترمکعب رسیده بود یعنی عملاً یک صدم شده بود. شهر مشهد ایران، از بزرگترین کلانشهرهای ایران است و بین ۶۰ تا ۷۰ درصد آب به طور متوسط از طریق سد دوستی تأمین می شود در نتیجه این اتفاق طبیعتاً امنیت آبی این شهر را تهدید خواهد کرد. این مطلبی بود که  ذهن ما را به خود مشغول کرد.  در این مدت هم من کم دیدم که توسط کارشناسان امر، دانشگاهیان و رسانه ها پوشش داده شود. در حالی که این یک واقعیت است که به نظر می رسد مشهد در این مناسبات هیدروپلیتیک به نوعی گروگان افغان‏ها خواهد بود.

اساساً منابع طبیعی در سراسر دنیا به طور همسان پراکنده نشده اند و اساسی ترین منبعی که در طبیعت وجود دارد و حیات انسان ها به آن وابسته است، وجود آب است. به این معنا که هرجا آب وجود نداشته باشد، عملاً حیات و مدنیتی هم وجود نخواهد داشت. بر این اساس امنیت آبی سکونتگاه های انسانی، اولویت اول همه سکونتگاه ها را تشکیل می دهد. این اولویت به ویژه در کشورها یا مناطقی که میزان بارش، کم و اقلیم، خشک است، نمود و  اولویت بسیار بیشتری پیدا می کند. بر این اساس بخش عمده ای از تلاش کشورها یا به قول ما واحدهای سیاسی-فضایی معطوف به تأمین  پایدار آب برای جمعیت است. در لازمه ی تأمین آب هم بحث مناسبات قدرت مطرح می شود. مناسبات قدرت، طیفی است یعنی بر فرض از همزیستی، تعامل و  همکاری تا تنش و کشمکش و جنگ را دربر می گیرد. کشورها معمولاً به تناسب این مناسبات قدرت، یک رویکرد را انتخاب  می کنند که بتوانند خواسته یا مطالبه ی خود را تأمین کنند. امروز هم آب کم است. وقتی  آب، کم و نیاز هم به آن فزاینده باشد، طبیعتاً باز در اینجا مناسبات قدرت شکل می گیرد. بر این اساس کمبود آب، افزایش مصرف آب و تهی شدن بسیاری از منابع آبی در خاورمیانه و در جنوب غرب آسیا که ما در آنجا زندگی می کنیم،  در سیاسی شدن مقوله ی آب اثرگذار بوده است. همین مقوله نیز در شکل گیری واژه‏ای تحت عنوان «هیدروپلیتیک» اثرگذار بوده است. به همین دلیل با توجه به تغییر اقلیم، تغییر نوع بارش و تهی شدن سفره های آب زیرزمینی، هیدروپلیتیک به عنوان یکی از گرایشات مطرح در جغرافیای سیاسی، هر روز اهمیت بیشتری را به ویژه در منطقه ما و به ویژه در کشور ما ایفا می کند.

این مختصری در مورد خود مبحث هیدروپلیتیک بود، اما در موضوع رودخانه ها داستان از اینجا شروع می شود که تقریباً با سرنگونی نظام طالبان حاکم در افغانستان، در این کشور دولت جدیدی با حمایت کشورهای خارجی سر کار آمده است. حاکمان افغانستان هم مثل هر کشوری  به دنبال این هستند که بتوانند زمینه ی ثبات، توسعه و رفاه را در این کشور فراهم کنند. بیش از ۸۰ درصد جمعیت افغانستان، کشاورز یا دامدار هستند که معیشت  آنها وابسته به این دو است. این دو هم به شدت در پیوند با مقوله آب قرار دارند. به این معنا که اگر افغانستان مثل هر دولت دیگری، بتواند بخش عمده ای از منابع آبی روزمینی خود را در قالب سدسازی کنترل کند، می تواند به نوعی در راستای تقویت بنیادهای معیشتی حداقل ۸۰ درصد جمعیت خود کار کند و موفق شود. بسیاری از رودهای بزرگی که در افغانستان وجود دارند، به خارج از این کشور سرازیر می شوند و کوه‏های افغانستان، خاستگاه بسیاری از رودهایی است که به کشورهای پیرامونی از جمله به ایران ریخته می‏شود. به طور مشخص از افغانستان  دو رود به سمت ایران می آید؛ یکی هیرمند است که به سمت سیستان ایران می آید که البته باید از فعل می آمد استفاده می کردم. یکی  هم هریرود است که به سمت خراسان می رود. افغانستان با ساخت دو سد عملاً مانع ورود آب هیرمند به ایران شد و از دهه ۴۰ به بعد، بخش عمده ای از جمعیت این ناحیه ناگزیر از کوچ به بقیه نقاط کشور به ویژه خراسان و استان های شمالی کشور شدند.

همین امروز هم بستر خشک هیرمند، زندگی عادی مردم را به شدت دچار آشفتگی کرده و تمام  تلاش های دولت -چه بعد از انقلاب و چه قبل از آن- برای واداشتن یا تشویق افغان ها برای اجازه ی این که  آب به سمت ایران بیاید، چندان معطوف به نتیجه نبوده است. اگر گهگاهی هم آب به سمت ایران می آید، بیش از آن که محصول مداخله دولت افغانستان در فرستادن آب باشد، محصول سیلاب هاست که در این کشور به سمت هیرمند می آید و داخل دریاچه ی هامون ایران می رود. بر این اساس عملاً زندگی بخش بزرگی از مردم ما در جنوب شرقی کشور تحت تأثیر رویکرد نظام سیاسی افغانستان نسبت به مقوله آب قرار گرفته است. باید این نکته را در نظر داشت که امروز که در مورد این موضوع صحبت می کنیم، مشهد تقریباً جزو چند شهر اول ایران و بزرگترین کلانشهر شرق کشور است که بر اساس برآوردهای موجود، سالانه بین ۱۲ تا ۱۵ میلیون نفر زائر دارد. وقتی زائری به آنجا می رود، حداقل باید زیرساخت های موجود که یکی آب هست، برای او وجود داشته باشد. طرح های توسعه ای فراوانی هم برای مشهد در نظر گرفته شده است که با توجه به آن جمعیت آن در آینده از این که هست بیشتر هم خواهد شد. جمعیت بیشتر نیز یعنی نیاز فزاینده به منابع آب بیشتر. مشهد  چند سد دارد که طرق و کارده آن از بقیه معروف تر است، اما بحث این است که  به واسطه تقریباً نزدیک به دو دهه خشکسالی در کشور ما میزان بارش کم بوده و این دو سد عملاً نتوانسته اند نیازهای آبی شهر مشهد را تأمین کنند. تلاش بر این شد که از آب های زیرزمینی برای تأمین آب مشهد استفاده کنند. امروز بخش عمده ای از آبخوان های شهر مشهد هم تهی شده و حتی در آنجا بحث فرونشست زمین، بحثی جدی‏ است که در مشهد اتفاق افتاده است. در مدتی هم که خشکسالی داشتیم، عملاً طرق و کارده  هم نقش چندانی در تأمین آب مشهد نداشتند. از سال ۸۴ که سد دوستی ساخته شد، این سد هر سال به طور فزاینده، نقش جدی تری در تأمین مطالبات و نیازهای آبی و امنیت آبی  هم شمال شرق کشور و هم شهر مشهد پیدا کرده است. ۵۰ درصد آن هم به سمت ایران می آید، پس هرگونه ساخت و ساز و کنترل آب توسط افغان ها بر روی هریرود که به سمت  ایران می آید، عملاً امنیت  آبی شمال شرق کشور ما را تحت تأثیر خود قرار خواهد داد.

*تحت تأثیر قرار گرفتن امنیت آبی شمال شرق ایران در صورت کم آب شدن هریرود یا بسته شدن آن، این منطقه را با چه تبعات انسانی مواجه خواهد کرد؟

کاویانی راد: در اینجا مشکل چند مورد است. در حال حاضر  بحث بر سر این است که در ذهن مردم ما عملاً تجربه ی ناخوشایندی از مناسبات هیدروپلیتیک با افغانستان وجود دارد. ما بحث سیستان و هیرمند را فراموش نکرده ایم پس هیچ تضمینی وجود ندارد که افغان ها اجازه دهند که آب هریرود باز هم به سمت ایران بیاید. افغانستان تقریباً از اسفند پارسال مانع از ورود آب به سمت ایران شده بود. امسال، خودم تقریباً اوایل همین ماه به آنجا رفتم و هریرود را در همان جایی که آب افغانستان به سمت ایران می آمد، از نزدیک دیدم؛ عملاً هیچ آبی از افغانستان به سمت ایران نمی آمد و آبی هم که در حال حاضر پشت سد وجود دارد، بیشتر محصول سیلابی است که در آنجا وجود داشته و چون مانعی در برابر آن نبوده، به سمت ایران آمده است. بر این اساس این که از اسفند ماه پارسال تا اواخر فروردین، میزان ورودی آب هریرود به داخل سد دوستی به ۳ میلیون متر مکعب رسیده است، بزرگترین تهدید شهر مشهد خواهد بود.  بر اساس آمارهای موجود، گاه تا ۷۵ درصد آب شهر مشهد از اینجا تأمین می‏شود. اگر آب پشت سد هم تمام شود، عملاً  بزرگترین بحران هیدروپلیتیک در شمال شرق ایران شکل خواهد گرفت و از آنجا که مشهد، کارکرد ملی دارد، بازتاب های ناامنی آبی در مشهد، مقیاس ملی و احتمالا بین المللی خواهد داشت و دیگر مثل سیستان نخواهد بود که صرفا کارکرد ناحیه ای و در جنوب شرق کشور باشد. در مدتی که من روی این موضوع مطالعه می‏کردم، وزارت خارجه، وزارت کشور و وزارت نیروی ایران بارها با مقامات افغان، مراوده و مکاتبه داشتند، اما جالب اینجاست که افغان ها اساساً به نامه هایی که از طرف مسوولان ایرانی برای آنها رفته بود، توجه چندانی نکردند. از طرف دیگر سدی که این ماه بر هریرود افتتاح شد، برای افغان‏ها آوردها و منافع بسیارکلانی دارد. بر اساس برآوردهای موجود، بیش از نزدیک به ۷۵ هزار هکتار از اراضی افغانستان، آبی خواهند شد و برق تولید خواهد کرد و از وابستگی افغان‏ها به برق وارداتی از ایران و ترکمنستان خواهد کاست. در حوزه ی تجارت و در  حوزه ی محصولات و فرآورده های کشاورزی بسیار نقش خواهد داشت. اساساً نقش آفرینی آن در توسعه شمال غرب افغانستان، آنقدر اثرگذار است که سرمستی این دستاورد به گونه ای عمل کرده است که در این مدت هم افغان ها هرگز اسمی از کشورهای پایین دست رود یعنی ایران و ترکمنستان نیاورده اند. حتی جالب این است که برخی مسوولان افغانستان هم اعلام کرده بودند که این نیاز ایران است که بخواهد با ما مذاکره کند، اما ما نیاز چندانی حس نمی کنیم که بخواهیم با طرف ایرانی مذاکره کنیم. این نشان می دهد که اصلا نوع بیان از منظر قدرت صحبت کردن است. جالب این بود که آقای اشرف غنی در همین ماه با مقام معظم رهبری هم دیدار داشت و دقیقاً به یاد دارم که رهبری به ایشان یادآوری کرد که (نقل به مضمون) شما  قرابت های هویتی و سرزمینی بسیاری با ما دارید، تلاش کنید که بحث بحران آب را حل کنید. این در حالیست که وقتی که آقای اشرف غنی به کشورش برگشت، تا امروز هیچ موضع گیری در این مورد انجام نداده است. می توان به جرأت گفت که سکوت ایشان به نوعی تأییدی بر نگرش مقامات محلی ولایت هرات است.

*این اظهارات برخی مقام های افغان که حقی برای ایران قائل نیستند، چقدر در چارچوب قوانین بین المللی و حقوق کشورهای می گنجد؟ یعنی محدودیت قانونی در این زمینه وجود ندارد؟

کاویانی راد: جالب است این را بدانید که  اساساً بخش عمده ای از حقوق بین الملل در حوزه ی رودها ماهیت توافقی دارد و قاعده مشخصی برای آن وجود ندارد. ما در مورد هریرود با افغانستان، قرارداد مشخصی نداریم، اما در مورد هیرمند با آنها قرارداد داریم. آنها امروز مدعی هستند که وقتی ما اجازه نمی دهیم از هیرمند، آب به سمت ایران بیاید، مساله این است که خود ما مشکل کمبود آب داریم. وقتی خود ما کمبود آب داریم، چه  آبی به شما بدهیم؟ به دلیل همین ادعا هم نامه نگاری های ایران چندان به جواب مشخصی نرسیده است. در مورد هریرود، اما ما قرارداد چندان مشخصی با افغانستان نداریم. ایران در این زمینه، فقط با ترکمنستان قرارداد دارد که از این آب به صورت دوجانبه استفاده می کنیم. بنابراین احتمال اینکه در آینده نزدیک، مشهد ما با بحران آبی مواجه شود، بسیار بالاست و من از این تعجب کردم که طی این مدت، ما هیچ گونه واکنشی از طرف کارگزاران نظام در برخورد با اتفاقی که در آینده نزدیک، امنیت آبی بخش عمده ای از جمعیت کشور را تهدید می کند، ندیده ام.

*فکر می‏کنید نگاه مسوولان در این مساله چقدر سیاسی و چقدر محیط زیستی و انسانی است؟ گاهی ممکن است یک مساله، آثار مخرب ظاهری بسیاری داشته باشد اما برای یک منفعت بزرگتر تحمل شود؛ آیا در اینجا نیز با چنین وضعیتی مواجهیم یا اینکه نهادهای مرتبط درصدد احقاق حقوق ایران هستند؟

کاویانی راد: اساساً داشتن یک همسایه امن، با ثبات و توسعه یافته به پیشرفت کشور پیرامون کمک می‏کند؛ افغانستان کشوری است توسعه نیافته، عقب مانده با زیرساخت‏های اقتصادی فروپاشیده پس عملاً اگر افغانستان به ثباتی برسد، حداقل میزان صدور بحران آن به کشور ما در قالب مهاجرین، مواد مخدر، کالای قاچاق و … به شدت پایین می آید. اگر افغانستان، امنیت و ثبات داشته باشد، به نفع ماست، اما امروز وضعیت به گونه ای شده است که ثبات و امنیت افغانستان در قالب سد هریرود، در  واقعیت امر، امنیت ما را به خطر می‏اندازد. این موضوع، چند رویکرد طلب می‏کند که  حالا  چه کاری از ایران بر می آید و باید چه کاری انجام دهد. در اینجا چند بحث وجود دارد. بحث من بر سر این است که احتمالاً تا دو سه سال آینده، افغان ها به واسطه ی سرمستی ناشی از این دستاورد و اینکه در این موضوع در موقعیت فرادستی قرار دارند، چندان خود را در موقعیتی نمی بینند که بنشینند با ما مذاکره کنند، اما برخی از اقدامات ایران می تواند افغان ها را سر میز مذاکره بکشاند. افغانستان، مکمل هیدروپلیتیک ایران و ایران، مکمل ژئوپلیتیک افغانستان است یعنی به نوعی جنبه ی هم تکمیلی دارند و تا زمانی که به یک تفاهم و درک مشترک نرسند، این مناسبات توأم با تنش و کشمکش در حوزه ی آب وجود خواهد داشت. این جمله که افغانستان، مکمل هیدروپلیتیک ایران و ایران، مکمل ژئوپلیتیک افغانستان است یعنی آب شرق ایران در قالب رود هریرود و هم در قالب رود هیرمند از طریق افغانستان تأمین می شود، اما افغانستان کشوری است که ما در جغرافیای سیاسی به آن خشکی بست یعنی محصور در خشکی می گوییم. بخش عمده ای از مراودات اقتصادی این کشور از طریق پاکستان انجام می شود و در چند سال اخیر نیز تجربه نشان داده است که بسیاری از کامیون های افغانستان که از بنادر پاکستان بار می‏زدند و به سمت افغانستان می رفتند، مورد تهاجم گروه های متخاصم بر فرض طالبان قرار می گرفتند و منهدم می شدند. بر این اساس عملاً پاکستان، کشوری ناامن است، اما در این ناامنی، بخش عمده ای از صادرات و واردات افغانستان از طرف پاکستان انجام می شود. از طرف دیگر هم هر وقت که بخواهد می تواند با افغانستان برخورد کند یعنی مرزهای خود را ببند و به آنها  اجازه ورود ندهد. کما اینکه این اتفاق چندبار اتفاق افتاده است.در حالی که ایران، کشوری است که در آن امنیت و ثبات وجود دارد و این به نفع افغان هاست که بتوانند از سواحل ایران به ویژه  در بخش سواحل موکران، مراودات تجاری خود را انجام دهند و به قول خارجی ها تخم مرغ های خود را صرفاً در سبد پاکستان قرار ندهند و در سبد ایران هم قرار دهند که اگر روزی  پاکستانی ها بستند، از طریق ایران امکان تداوم مراودات را با جهان داشته باشند. اتفاقا ایران هم در این مدت تلاش کرده است که افغان ها را به سمت ایران بکشاند. در جایی خواندم که ایران نزدیک به ۵۰ هکتار از زمین هایش در اطراف بندر چابهار را به افغان‏ها سپرده است که بیایند صادرات و واردات خود را انجام دهند. بر اساس قراردادی که ایران با افغانستان دارد، ظاهراً قرار است روزانه (این برای قبل از تحریم ها است)، ۹۰۰ کامیون افغانی از ایران رفت و آمد کنند، اما در حال حاضر حدود ۵۰۰ کامیون است. این قرارداد بعداً تحت تاثیر مقوله ی تحریم‏ها قرار گرفت و خیلی کمرنگ شد. امروز هندی ها به شدت تلاش می کنند که در چند جا حضور و نفوذ پیدا کنند، یکی در آسیای مرکزی برای فروش و صادرات کالا و یکی هم در افغانستان. افغانستانی که به نوعی در بسیاری از موارد، رقیب پاکستان است و پاکستان هم در این مدت، تلاش فراوانی کرده است که  مانع ورود هندی ها به افغانستان شود. هندی‏ ها رقمی نزدیک به ۳۰۰ میلیون دلار برای راه اندازی سد سلما سرمایه گذاری کرده اند. این بزرگترین طرح زیرساختی کشور افغانستان از زمان حضور دولت فعلی است و با استقبال بسیار گرمی مواجه شده است. اساساً افغان ها در مراودات خود، رضایت چندانی از پاکستانی ها ندارند و حتی بر این باور هستند که بسیاری از اتفاقات و بی ثباتی ها که در کشور آنها اتفاق می افتد، به خاطر منافعی است که پاکستان از تولید ناامنی در کشورشان می برد. این در حالیست که هند اتفاقاً خیلی به آنها کمک کرده است بنابراین رویکرد خیلی خوبی وجود دارد. از طرفی هم پاکستانی ها نمی خواهند هندی ها در افغانستان نفوذ پیدا کنند بنابراین یگانه راه حضور هندی ها در افغانستان، جنوب شرق ایران و بندر چابهار است. دیدید که آقای مودی و اشرف غنی با رییس جمهور قرارداد داشتند و در ایران حضور پیدا کردند و به دنبال بهره گیری از توا ‏های محیطی بندر چابهار ایران بودند. اینجا از این طریق، ما مکمل ژئوپلیتیک افغانستان هستیم و باید تلاش کرد که افغانستان بتواند حداکثر تعامل را با دنیای خارج داشته باشد چرا که به هر میزان که افغان ها تعامل داشته باشند، به توسعه و ثبات این کشور و در نتیجه به ثبات ما کمک خواهد کرد. افغانستان ظاهراً این قسمت را فراموش کرده اند که از این منظر به ایران وابسته هستند.

*این که افغانستان به قول ما در موضوع هریرود، وابستگی ژئوپلیتیکی اش به ایران را فراموش کرده به چه دلیل است و آیا به نوع عملکرد ایران در این گونه موضوعات برمی گردد؟ به طور کلی چرا ایران در پیگیری مسایلی از این دست چندان موفق نیست و اغلب نمی تواند در مباحثی که پای آب وسط است در حقوق دریاها و رودخانه ها و آبراهه ها به موفقیت روشنی دست یابد؟

کاویانی راد: اتفاقاً در این مدت ایران تلاش بسیاری کرده است. همین سیاستی که افغان ها برای کنترل منابع آبی خود که به خارج از کشور نرود، استفاده می کنند را دقیقاً ما انجام می دهیم. در غرب کشور دولت ایران بر روی بخش عمده ای از رودهایی که پیش از این  به سمت عراق می رفتند، سد زده است. در این موضوع، افغانستان هم مدعی است که این آب ها داخلی است و ما که نمی توانیم اجازه کنترل آب هایمان را به کشور خارجی بدهیم؛ ما کشوری هستیم که می‏خواهیم توسعه پیدا کنیم و امنیت داشته باشیم و بخش عمده ای از جمعیت ما کشاورز و دامدار هستند و اصلاً کشاورزی و دامداری در پیوند با آب معنا پیدا می کند و اصلا ما در صورتی می توانیم موفق باشیم که بتوانیم منابع آبی خود را کنترل کنیم. آنها مدعی می شوند که این آب برای ماست و ایران حق دخالت در اینجا را ندارد. یکی این است که به نوعی درست می گوید و از طرفی هم سرمستی ناشی از دستاوردها است که هنوز مانع این شده است که افغان ها برآورد دقیقی از وضعیت خود در آینده داشته باشند و تا بخواهند به این برسند، حداقل دو سه سالی طول می کشد، اما در این دو سه سال به واسطه ی بحران آبی که در مشهد اتفاق خواهد افتاد، مناسبات بین ایران و افغانستان توأم با تنش خواهد بود. این باعث خواهد شد که ایران در مناسبات خود با افغانستان در بحث جنوب شرق ایران و استفاده از چابهار به احتمال بسیار فراوان، محدودیت هایی را قائل خواهد شد و احتمالاً آن زمان این، افغان‏ها را بر سر میز مذاکره خواهد کشاند که بتوانیم از منظر برابر با هم صحبت کنیم. منتهی افغان ها و ایرانی ها باید بپذیرند که بازی باید برد-برد باشد.  لازمه ی بازی برد-برد هم این است که افغانستان مکمل هیدروپلیتیک ایران و ایران مکمل ژئوپلیتیک افغانستان محسوب می شود و این جنبه تکمیلی می‏تواند زمینه ی تعامل دو کشور را فراهم کند.

*بحران آبی احتمالی مشهد در اثر بستن هریرود چه تبعات انسانی خواهد داشت و تأثیرات و تبعات اقتصادی این مساله بر مردم منطقه و نواحی اطراف هریرود را چگونه پیش بینی می کنید؟

کاویانی راد: اساساً هرگونه زیست اجتماعی انسان‏ها وابسته به آب است. مشهد هم شهری است که جمعیت آن به واسطه ی ویژگی های اقتصادی، فرهنگی، سیاسی، و ورود زائران و همینطور نیازهای آبی اش در حال افزایش است. طبیعتاً اگر آب به مشهد نرسد، همان وضعیتی را که در پس ذهن ما ایرانی‏ها نسبت به زابل و سیستان وجود دارد و در آنجا اتفاق افتاد، چه بسا در این شهر هم اتفاق بیفتد. مشهد به عنوان یکی از کانون‏های بحران خیز کشور از این به بعد هم در جهت دهی به تحولات داخلی و هم تحولات خارجی کشور ما اثرگذار ظاهر شود چون جایی که آب نباشد، اصلاً زندگی معنا پیدا نخواهد کرد و  یک جمعیت کلان چندمیلیون نفری بدون آب نمی‏تواند زندگی کند.

*و موج مهاجرت به شهرهای بزرگتر آغاز می شود؟

کاویانی راد: در آن صورت این حتماً اتفاق خواهد افتاد. نگرانی از همین موارد است که باعث شد من تعجب کنم که چرا رسانه ها به این مبحث مهم نپرداخته بودند و وزارت خارجه ی ما هم در این مدت نسبت به ساخت سد سلما حساسیت بیشتری نشان دهد که افغان‏ها باید حق آبه ی ما را رعایت کنند. جالب اینجاست که مقامات درجه اول افغانستان چه رییس جمهور و چه رییس هیات اجرایی آن آقای عبدالله عبدالله هیچ موضعی در رد یا تأیید این موضوع نکرده اند و می توان این سکوت را به نوعی همراهی با نگاه دولتمردان محلی افغانستان تعبیر کرد که بیشتر سعی کرده اند که از این آب به عنوان ابزار سیاسی علیه ایران استفاده کنند.

*در این صورت راه های برون رفت از وضعیت نابسامانی چگونه تعریف می شود؟

کاویانی راد: حالا بحث این است که چه باید کرد؟ ایران در چند حوزه می‏تواند این چه باید کردها را انجام دهد و این چه باید کردها به نوعی تلاش برای این خواهد بود که افغان ها در فضای ذهنی یی که قرارگرفته اند، به فهم مشخص تری برای تصمیم گیری برسند. افغانستان باید بداند که بخش عمده ای از مراودات خارجی کشورشان در آینده، وابسته به نوع نگاه ایران خواهد بود. اگر قرار باشد از این به بعد افغان‏ها در موضوع آب از منظر قدرت با ایران برخورد کنند، به طور قطع مسوولان ایرانی در این حوزه سکوت نخواهند کرد و این واکنش ها احتمالاً در قالب بازارچه های مرزی ایران و… دیده خواهد شد. به طور مثال این کامیون های افغانی که از جمله به سمت تایباد می روند، به طور قطع در صورت ادامه این نگاه، با محدودیت های دولت ایران ماواجه خواهند شد. دولت ایران در بحث بندر چابهار هم این کار را خواهد کرد و به احتمال قوی دولتمردان ایران با هندی ها هم وارد مذاکره خواهند شد و از این به بعد به نوع سرمایه گذاری و نگاه و حضور هندی ها هم جهت خواهند داد. به همین خاطر هند هم مجبور خواهد شد که تا حدودی با نگاه ایران همراهی کند و بر دولت افغانستان فشار بیاورد که در بحث آب برای ایرانی ها راحت تر برخورد کنند.

*در این زمینه دانشگاه و پژوهشگران چقدر در کنار مسوولان قرار گرفته اند تا با پیش بینی تبعات چنین اقداماتی مانع از ورود آسیب به منافع ملی شوند؟

کاویانی راد: بسیاری از مسایل از قبل قابل پیش بینی بود یعنی در این مدت پایان نامه های مختلفی هم نوشته شده، رساله های مختلفی هم در این حوزه کار شده است. اگر به بسیاری از دانشگاه ها مراجعه کنید، در این حوزه ها کار انجام داده اند، اما هیچ کدام آنها برداشت مشخصی نسبت به وضعیت آینده به این شکل که من می‏گویم، نداشتند. اینها عمدتا اتفاقاتی بود که در مشهد اتفاق افتاده بود و چون معمولا نوشتن پایان نامه یکسال طول می‏کشد، کمتر پایان نامه ای داریم که موضوع آن از اسفند تا امروز بوده باشد چون تقریباً یک سال طول می کشد که پایان نامه بخواهد به سرانجام برسد. بر این اساس ضرورت پرداختن به این موضوع، بسیار است و  مسوولان ما در حوزه وزارت کشور، وزارت خارجه و وزارت نیرو باید به دانشگاه ها روی بیاورند و از آنها حداقل راهکار بخواهند که چه راهکارهایی را باید پیش گرفت تا به یک بازی برد-برد رسید. اساساً اگر جمهوری اسلامی ایران به دنبال این باشد که بازی برد را یک طرفه کند، ما خواهیم باخت بنابراین باید نوعی تفاهم بین کشورهای فرادست رود و فرودست رود برای بهره گیری از رودهای افغانستان وجود داشته باشد یعنی اگر اینطور نباشد، افغانستان نیز واقعا به ثبات نخواهد رسید.

*آیا ایران می تواند با استناد به تبعات مخرب محیط زیستی و جغرافیایی این سد که در صحبت ها تا حدودی اشاره کردید، از نهادهای بین المللی برای احقاق حقوق خود اقدام کند؟

کاویانی راد: بخش عمده ای از حقوق بین الملل معطوف به مناسبات دوجانبه است تا جهانگیر و فراگیر باشند، اما افغانستان اصلاً حاضر نیست وارد مذاکره شود، چه بخواهد که قرارداد ببندد و هنوز در آن فضای ذهنی قرار نگرفته است، اما به نظر می رسد در آینده ی نه چندان دور افغان ها به این نتیجه خواهند رسید که چاره‏ای جز بستن قراداد با ایران و تأمین حداقل بخشی از آب پیشین که به سمت ایران می آید را بپذیرند.

چقدر خوب است اگر از سفیر کشور افغانستان بخواهیم در دانشگاه خوارزمی بیاید و حداقل این بحث مناسبات دیپلماتیک را با تأکید بر روی رود هریرود با هم پیش بکشیم. ما یک نهاد دانشگاهی و علمی هستیم و نهاد سیاسی هم نیستیم و من فکر می کنم سفارت افغانستان استقبال خواهد کرد از اینکه بتواند با نهادهای دانشگاهی ایران در این حوزه کار کند. ما به عنوان دانشگاه خوارزمی، چه به عنوان گروه جغرافیای سیاسی و چه به عنوان انجمن ژئوپلیتیک ایران، این آمادگی را داریم که زمینه را برای برگزاری جلسه و نشستی با حضور سفیر افغانستان و چند تن از کارشناسان برگزار کنیم تا حداقل در این حوزه روشنگری کرد و با توجه به اینکه مردم ایران حداقل در حوزه مسایل هیدروپلیتیک نسبت به افغان ها ذهنیت خوبی ندارند، بتوان به اصلاح وضع موجود کمک کرد.

انتهای پیام