شفقناافغانستان- الیزا ذوالقدر: گربه سیاه، صدای کلاغ ، نحسی سیزده، سق سیاه، بدقدمی خانه، ساعت سعد و هزاران دیگر از این قبیل تیشه هایی است که بر قامت درخت فرهنگ بسته شده برای مراد گرفتن ناامیدان. آنها که از قوانین طبیعی به جایی نرسیدند و و دست به دامن عالم ماورا و فراطبیعه می شوند. نه زاده یک فرهنگ خاص است و نه مختص یک کشور خاص. در بشر امروزی که اتم شکافته و به فضا رفته کمتر شده اما همچنان پابرجاست و گاهی از امکانات و طرق نوین ارتباطی هم برای گسترش استفاده می کند. آنچه امروز به عنوان خرافات می شناسیم باورهای فراواقعی و خارق عادتی است که به طول تاریخ قدمت دارد. نه قابل اثبات است و نه امکان رد دارد. فراتر از علم و بر مبنای اعتقاداتی است که نسل به نسل و سینه به سینه منتقل شده است. گاهی لباس مدرن و امروزی به تن می کند و گاهی با همان خرقه پشمینه درکوچه های باورها گام می زند.
آنقدر راه نفوذ دارد که با وجود مقابله های حکومتی و هشدارهای عالمانه همچنان سمبه اش پر روز است. هم ممری برای درآمد و هم راهی برای سوء استفاده. از فال قهوه تا دعا نویسی و رمالی، از خانه و کوچه تا گروه ها و شبکه های اجتماعی، از هر زمینه ای برای رشد استفاده می کند آنچه به عقیده بسیاری خرافات است و مایه نگرانی.
این نگرانی زمانی بیشتر می شود که راههای جدید ارتباطی نیز به آن افزوده شود. یکی از کانال های فال و طالع بینی در تلگرام بیش از ۴۰هزار عضو دارد. جستجویی کوتاه در فضای مجازی صفحه های متعددی از فالگیری را در برابر چشم می گذارد که انواع فال از قهوه گرفته تا تاروت و آیینه بینی را در چنته دارند و با مبالغ مختلف مشتری جذب می کنند. صفحاتی با بیش از هشت هزار دنبال کننده در اینستاگرام که خدمات دعانویسی و فال قهوه به مشتریان ارائه می دهند و پست های زیادی از میزان رضایت مشتری در صفحه خود قرار داده اند.
دین و خرافات
خرافات مانعی بر سر راه رشد اندیشه و خرد انسان است. مقابله با عقاید خرافی و افسانه های پیشینیان یکی از اهداف اسلام از ابتدای ظهور بوده است. در سوره مومنون آیات ۵۲تا ۵۴ خداوند می فرماید: “ما همه مردم را از یک امت واحد آفریدیم تا مرا پرستش کنند، اما این مردم هستند که بر اثر منافع شخصی وهواهای نفسانی گرایش به خرافات ودین های بشری پیدا کرده واز راه حق که همان راه مستقیم باشد منحرف شده و به دام شیاطین می افتند.”
پیامبر نیز با نفی عقاید خرافی انسان های عصر جاهلیت به مبارزه با آن پرداخت و و تمام تلاش خود را برای از بین بردن هر چه بیشتر این مانع که بر سر راه پیشرفت اسلام قرار داشت به کار گرفت. پیامبر(ص) ، زمانی که معاذ بن جبل را به یمن اعزام کرد به او امر کرد: “ای معاذ آثار جاهلیت و افکار وعقاید خرافی را از میان مردم نابود کن و سنن اسلام را که همان دعوت به تفکر و تعقل است زنده نما .”
خرافات یکی از عواملی است که به دین آسیب می زند و از اعتبار آن می کاهد. در برخی از آیات قرآن حتی غلو در دین برای گسترش آن نیز منع شده است. در آیه ۷۷ سوره مائده آمده است: “بگو ای اهل کتاب در دین خود به ناحق گزافه گویی نکنید و از پی هوسهای گروهی که پیش از این گمراه گشتند و بسیاری [از مردم] را گمراه کردند و [خود] از راه راست منحرف شدند نروید.”
در آیه ۱۷۱ سوره نسا نیز بر این معنا تاکید شده است: “ای اهل کتاب در دین خود غلو مکنید و درباره خدا جز [سخن] درست مگویید …”
این همه نشانگر دیدگاه مترقی اسلام نسبت به آثار عقاید جاهلی و خرافات است که در میان برخی دینداران هم مهجور مانده و کمتر به آن پرداخته شده است.
دلایل گرایش به خرافه
ناتوانی و ناآگاهی از دیرباز دو عامل اصلی در قوت گرفتن اعتقادات خرافی بوده است. از ناتوانی در برابر طبیعت برای انسان بدوی تا ناتوانی در برابر مشکلات زندگی شخصی و اجتماعی برای انسان مدرن راه را برای گرایش به خرافات باز کرده است. در اعصار گذشته آنجا که نزولات آسمانی زندگی انسان را مختل می کرد جادوگران وارد می شدند و در زندگی امروز آنجا که طب مدرن از درمان ناتوان است دخیل بستن و دعانویسان و رمالان پای می گیرند.
مینا معلم است و می گوید که سعی می کند باورهای خرافی را از اعتقاداتش دور کند اما درعین حال اعتراف می کند که بعضی از این باورها چنان قوامی دارد که راحت نمی توان از آن دست کشید.
مینا در توضیح این موضوع خاطرنشان می کند: “وقتی پسرم در اتومبیل ناگهان شروع می کند که به توضیح اینکه اگر تصادف کنیم اینگونه و آنگونه می شود ناخودآگاه ناراحت می شوم و به قولی به دلم بد می آید.”
بسیاری از انسانها برای دست یافتن به نیرویی فراتر از توان انسانی به راه هایی توسل می جویند که در فهم عقل و علم نمی گنجد. خرافه دیرپاترین اعتقادات بشری است که نه زمان پیدایشی برای آن می توان در نظر گرفت و نه توجیه و دلیل منطقی برای آن تراشید. هرجا سخن از ناتوانی و وقایعی فراتر از کنترل انسان بوده خرافه نیز جایی برای خود یافته است.
علی دانشجوی کارشناسی ارشد رشته ارتباطات است. او به یادگیری باورهای خرافی از والدین و بزرگترهای فامیل اشاره می کند و می گوید: “مادر من انجام هرگونه کار مهمی را در روز سه شنبه بد یمن می داند و یا با عطسه کردن هر کسی در حال انجام هر کاری باشد دست نگه می دارد. شاید همین باعث شده که ما هم ناخودآگاه هنگامی که عطسه می کنیم پیش خود فکر می کنیم که صبر آمد.”
باورهایی از این دست زیادند. خاریدن کف دست و زدن پلک و بسیاری دیگر که هر کدام تعبیری خاص خود دارند و کمتر کسی هم ریشه این باورها را می داند و یا حتی تلاش می کند با انها مقابله کند. افراد معمولا حتی اگر اعتقادی هم نداشته باشند ترجیح می دهند در برابر این باورها که قابل رد یا اثبات نیست سکوت کنند. تحقیقات نشان می هد که باورهای خرافی در بین زنان رواج بیشتری دارد و هر مولفه هایی مانند سن بیشتر و سطح سواد و رفاه اجتماعی نیز بر میزان باور به آنها موثر است. به طور مثال باورهای خرافی در بین افراد جوان کمتر از سالمندان و در میان اقشار مرفه کمتر از فقیر است.
اما واقعیت این است که تا زمانی که علم مطلق نصیب بشر نشود از قبایل بدوی آفریقایی تا خیابان های مدرن آمریکایی باورهای خرافی در میان مردم رواج خواهند داشت.
تبعات اجتماعی خرافات
همه اعتقادات خرافی از وجود چیزی فراتر از عقل و حقیقت نشات می گیرد. چیزی ماروا الطبیعی که می تواند فرد را برنده یا بازنده بازی های زندگی کند. اما خرافه آنجا که بر دوش فالگیری، جن گیری، جادو و رمالی سوار می شود راه به خلاف هایی می برد که زندگی های زیادی را به باد خواهد داد. انتشار هر روزه خبری مبنی بر دستگیری فلان رمال یا دعانویس کلاهبردار که با سوءاستفاده از ناآگاهی های جمعی ضررهای زیادی را متوجه عده کثیری کرده خود گواهی بر این مدعاست. آنها که “چون ندیدند حقیقت ره افسانه زدند” و در این راه مال و شاید آبرو باختند.
وجود مسائل و مشکلات مشترک بین انسان ها دستمایه خوبی برای این کلاهبرداران است که راه را برای اخاذی از مردم باز می کند.
خرافات و اعتقاد به نیروهای فراطبیعی اگرچه گاهی باعث آرامش روان و دلخوشی فرد می شود اما در عین حال می تواند زندگی فردی و اجتماعی فرد را مختل و او را دچار ترس های غیر قابل توضیح از پدیده های موهوم کند. خرافه گرایی را ناشی از ناآگاهی و جهل نسبت به پدیده های مختلف می دانند. اما واقعیت این است که خرافات و خطرات آن را نمی توان با خطرات ناشی از نااگاهی که امکان اصلاح آن وجود دارد، مقایسه کرد. چنگ زدن به اوهام و خرافه با علم به اینکه توضیح منطقی برای این اعتقادات وجود ندارد به نوعی پذیرش عمدی ناآگاهی است که می تواند نه تنها فرد بلکه جامعه را به تباهی بکشاند و از ارزش های فرهنگی و اعتقادی متقن تهی سازد.
