شفقنا افغانستان – نقش آفرینی سیاسی کردها در شمال سوریه به ویژه شرق فرات٬ از مهم ترین روندهای تحولات سیاسی این کشور از آغاز بحران در آن است و از سوی دیگر، حساسیت ها و تحرکات سیاسی و نظامی ترکیە در مقابل پروندە کردها بە پیچیدگی این پروندە نیز افزوده است.
به گزارش شفقنا افغانستان، دستور دونالد ترامپ، رئیس جمهوری آمریکا مبنی بر خروج نیروهای نظامی این کشور از مناطق تحت نفوذ کردهای سوریە در شرق فرات و نادیده گرفتن برنامه های خود با کردها بە عنوان بازیگران جدید عرصە سیاسی سوریە، راه را به روی افزایش عمق نفوذ آنکارا در چالش برانگیزترین منطقه تحت نفوذ کردها باز کرد کە ترکیه طی سال های بحران همسایە جنوب شرقی خود آن را تهدید شماره یک می دانست.
کردهای سوریە از حاشیە بە متن
کردها تا پیش از آغاز بحران در سوریە از نوامبر ۲۰۱۱، هیچ گاە خود را در بطن سیاست این کشور ندیدە بودند. طی دهە های اخیر و بە دلیل سیاست های دولت مرکزی بە ویژە تاکید بر هویت عربی سوریه، تمامی جریانات سیاسی و اجتماعی کردی در فضایی امنیتی، خود را در حاشیە سیاست این کشور دیدە و این اقلیت قومی از حقوق سیاسی و اجتماعی محروم بودند.
این در حالی است کە حافظ اسد، رئیس جمهوری پیشین سوریه در رقابت و تخاصم با آنکارا و در چارچوب معادلات نظام دوقطبی وقت، به عبدالله اوجالان، رهبر حزب کارگران کردستان (پ.ک.ک) اجازه فعالیت سیاسی و سازمانی در مناطقی از حلب و دمشق و احداث قرارگاه هایی موسوم به آکادمی آموزش نظامی و سیاسی را داد و همین مسئلە موجب شد پ.ک.ک طی چهار دهه جنگ با ترکیه، بهرە برداری همە جانبە ای از حضور در این کشور ببرد کە مهم ترین آن جذب اعضا و کادرهای سازمانی از میان جامعە کُرد سوری و به کار گیری آنها در نزاع نظامی با ترکیە و رقبای منطقە ای بود، بە گونە ای کە بیشترین اعضای کشتە شدە پ.ک.ک از آغاز تاسیس این حزب و آغاز فعالیت نظامی، از میان کردهای سوری بود.
پ.ک.ک همچنین از سازماندهی کردها در سوریە بە عنوان ظرفیتی بالقوە برای سود بردن از آنها در آیندە غافل نبود و این زمینە سازی بود کە در جریان آغاز بحران در این کشور، سازمان های وابستە بە حزب و اوجالان را بە بازیگران اصلی تحولات سیاسی سوریه تبدیل نمود.
دورە حاکمیت بلامنازع وابستگان پ.ک.ک بر شمال و شمال شرق سوریە
با آغاز بحران در سال ۲۰۱۱ و پس از عقب نشینی نیروهای ارتش سوریە از مناطق شمال و شمال شرق این کشور کە اکثر ساکنان آن را کردها تشکیل می دهند، کادرها و اعضای حزب اتحاد دمکراتیک (PYD) بە عنوان یکی از سازمان یافتە ترین و گسترده ترین نهادهای اقماری پ.ک.ک و شاخە نظامی آن با نام یگان های مدافع خلق (YPG) کنترل کامل اوضاع را در دست گرفتە و با نهادهای نوپا تحت لوای سازمانی با نام جنبش دمکراتیک (TEVDEM) امور اجرایی آن را قبضە نمودند و در مناطق کردنشین از هم گسسته سە واحد سیاسی خودگردان را با نام های کانتون جزیره با مرکزیت قامیشلو و متشکل از شهرهای دیرک، رمیلان، چل آغا، تربی سپی، حسکە و سری کانی، کانتون کوبانی با مرکزیت کوبانی و متشکل از گری سپی، عین عیسی و منبج و کانتون عفرین با مرکزیت عفرین و متشکل از تل رفعت بە اضافە هفت شهر و بخش دیگر تاسیس کردند.
در حالی که داعش بە مدت سە سال و از ۲۰۱۴ تا ۲۰۱۷ بر بخش‌های شرقی سوریه حکمرانی می کرد و حدود نیمی از خاک این کشور را در کنترل داشت، از اوایل سال ۲۰۱۹ مناطق تحت کنترل خود را به طور کامل از دست داده و نبرد کردها با داعش در باغوز مهر پایانی بر پروندە این گروه تروریستی در بخش های کردنشین سوریە بود. کردها با حمایت و پشتیبانی ائتلاف بین المللی ضد داعش بە رهبری آمریکا نە تنها مناطق کردنشین بلکە با نقش آفرینی در آزادسازی مناطق عرب نشین رقە و دیرالزور، کنترل این مناطق را نیز در دست گرفتند و پس از آن، مدیریت خودگردان شمال و شرق سوریه به رهبری کردها و با کنترل ۳۷ درصد خاک کشور، حمایت های سیاسی و نظامی بین المللی بیشتری کسب کردند که همین مسئلە نگرانی ترکیە از روند تحولات را بیشتر کرد.
بیشترین مرزهای مناطق تحت کنترل کردها در سوریە با کشور ترکیە می باشد جایی که طول مرزهای مشترک با این کشور ۶۲۵ کیلومتر و از دیرک تا عفرین است در حالی که کردهای سوریە با عراق و اقلیم کردستان نیز دارای مرزی مشترک بە طول ۳۶۰ کیلومتر می باشند.
ارتش دمکراتیک سوریە با محوریت و فرماندهی کردها و تکیە بر آمریکا
برای شناخت نیروهای نظامی مدیریت خودگردان شمال و شرق سوریه به رهبری کردها، لازم است اشارە داشت کە ارتش دمکراتیک سوریە مهم ترین این نیروها می باشد جایی کە در سال ۲۰۱۵ و از ائتلاف چند گروە نظامی تشکیل شد.
نیروهای مدافع خلق (YPG)، نیروهای مدافع زنان (YPJ) به عنوان شاخە های نظامی حزب اتحاد دمکراتیک کردهای سوریە، شورای نظامی منبج، نیروهای سریانی و تعدادی از گروە های نظامی عربی در رقە و دیرالزور، ارکان ارتش دمکراتیک سوریە را تشکیل می دهند.
از سوی دیگر، طی چند سال اخیر در مناطق مدیریت خودگردان شمال و شرق سوریه، نیروهای آمریکایی و ائتلاف ضد داعش حضور داشته و در پایگاە های نظامی مستقر بودند جایی که در کانتون جزیرە چهار پایگاە نظامی در مناطق تی بیدر، رمیلان، تل تمر و شدادی، در استان رقە دو پایگاە نظامی خراب عشک و عین عیسی، در کانتون کوبانی دو پایگاە در شهر کوبانی و روستای صبت و در منبج نیز دو پایگاە نظامی اسریا و عین دادات وجود دارند در حالی که پایگاه های رمیلان، خراب عشک و صبت بە عنوان فرودگاە، توپخانە، محل نگهداری موشک های کاتیوشا و مرکز عملیات استفادە می شود.
مدیریت خودگردان شمال و شرق سوریه که طی چند سال اخیر حاکم بلامنازع این مناطق بود، در مقاطع مختلف از حمایت های نظامی آمریکا، روسیه و برخی کشورهای اروپایی از جمله فرانسە برخوردار بود با این حال از نظر شناسایی بین المللی، بە دلیل وابستگی ایدئولوژیک و سازمانی به پ.ک.ک، عدم تقابل با دولت مرکزی سوریە و مهم تر از هر چیز دیگری، مقابله با ترکیه بە عنوان کشور دارای پایگاه قوی و تاثیرگذار در میان بخشی از مخالفان سوری، در هیچ یک از مذاکرات رسمی مربوط بە آیندە این کشور مشارکت دادە نشد و می توان گفت که طی این چند سال، موجودیت سیاسی مدیریت خودگردان بە رسمیت شناختە نشد و همین مسئلە موقعیت و آیندە سیاسی آن را بیش از هر چیز دیگری متزلزل نمود.
کردها طی چند سال اخیر در یارگیری های میان روسیە، آمریکا و برخی کشورهای اروپایی و منطقە، بە دنبال تقویت جایگاە سیاسی خود و بالا بردن قدرت چانە زنی در مذاکرات مربوط به آیندە سیاسی سوریە بودند؛ بە ویژە در توسعە مناطق تحت کنترل و رسیدن بە آب های آزاد کە با ورود ترکیە بە بازی، ناکام ماند.
کردها با توجه به ایفای نقش چندین قدرت منطقه ای و جهانی در پرونده سوریه٬ در مقاطع مختلف در موقعیت هایی قرار می گرفتند که گاه از خروجی تحولات و بازی با موازنات بین قدرت ها٬ امتیاز کسب می کردند و برخی اوقات نیز به خاطر توافق های قدرت ها یا تصمیم مستقل یکی از آنها، در معرض خطر قرار می گرفتند؛ همین مسئلە موجب شد کە ترکیه شهر کردنشین عفرین در غرب فرات را بدون هیچ گونه اعتراض منطقه ای و بین المللی خاصی به اشغال درآورد و پروژه کُردها برای اتصال سه کانتون مورد نظر خود با شکست مواجە گردد بدون آن که هیچ کدام از کشورهای منطقه٬ اروپا و آمریکا٬ حاضر بە حمایت از کردها در مقابل آنکارا شوند و در نتیجه ترکیە در الباب٬ جرابلس٬ منبج و برخی مناطق دیگر نیز حضور مشهودی پیدا کرد.
ترکیە نگران چیست؟
آن چە بیش از هر چیز ترکیە را از تحولات چند سال اخیر در سوریە و شمال این کشور بە ویژە قدرت گرفتن کردها نگران کرده، پایه ریزی تشکیل یک موجودیت سیاسی کردی از سوی آن جبهە از کردها بود کە دارای خصومت و نزاع دە ها سالە با ترکیە هستند. با وجود انکار این مسئله از سوی کردهای حاکم در شمال سوریە، بر هیچ کس پوشیدە نیست کە پروژە حاکمیتی و نظام سیاسی مد نظر آنها ریشە در افکار رهبر زندانی پ.ک.ک و این حزب دارد.
رهبران سیاسی و نظامی و آنهایی کە نقش دیپلمات های مدیریت خودگردان شمال سوریە را ایفا می کنند، اکثرا چهرە های شناختە شدە پ.ک.ک و آموزش دیدە در اردوگاه های این حزب در کوهستان قندیل بوده و وجود المان ها، شعارها و پرچم های پ.ک.ک و جریان های اقماری آن بیش از پیش حاکمیت ترکیە کە در داخل مرزهای خود دارای جمعیت چند میلیونی کُرد است را نگران کرد. بە بیانی دیگر می توان گفت جدای از تمایل رجب طیب اردوغان به کشورگشایی و اجرای پروژە احیای امپراطوری عثمانی٬ خطاهای کردهای حاکم در شمال سوریە نیز در تحریک آنکارا در مورد شرق فرات بی تاثیر نبوده است.
همچنین وجود نزدیک بە سە میلیون آوارە عرب سوری بار گرانی بر اقتصاد حساس ترکیە می باشد کە طی چند سال اخیر با بحرانی جدی دست بە گریبان است و بهترین گزینە هم برای رفع خطر همسایە جدید در مرزها و همچنین خلاص شدن از جمعیت میلیونی آوارگان، ورود بە شرق فرات و نابودی حاکمیت کردها بر این مناطق است تا هم با تغییر در بافت جمعیتی و تشکیل کمربندی عربی، موجب ایجاد انشقاق و فاصلە میان جمعیت کردی خود و سوریە شود و هم با ساخت شهرهایی برای آوارگان جانی تازە بە اقتصادش دهد.
سرنوشت مبهم “چشمه صلح” ترکیە با توافق کردها و دمشق
شامگاه چهارشنبه هفتە گذشتە ارتش ترکیە پیشروی به سمت خاک سوریه در چارچوب عملیات موسوم به “چشمه صلح” را آغاز و از مرز این کشور عبور کرد. ترکیه قصد دارد با ایجاد منطقه امن به طول بیش از ۲۳۰ کیلومتر و عرض ۳۰ الی ۴۰ کیلومتر در امتداد مرزهای سوریه، هم خطر کردهای همپیمان پ.ک.ک را از این منطقه دور کند و هم زمینه را برای اسکان آوارگان سوری ساکن ترکیه ایجاد کند.
کردها کە در اشتباهی استراتژیک سرنوشت خود را بە هم پیمانی با آمریکا بستند، طی چند روز خود را بی پشت و پناە و تنها در مقابل یکی از قدرتمندترین ارتش های ناتو دیدند. آمریکا با اعلام خروج کامل از سوریە، کردها را کە خود را در موضع ضعف در مقابل ارتش ترکیە و نیروهای وابستە بە این کشور تحت عنوان ارتش آزاد می دیدند، ناچار بە بررسی و انتخاب گزینە های دیگری کرد.
چند ساعت پس از اعلام پیشروی های ارتش ترکیە در خاک سوریە در روز پنجم عملیات از سوی اردوغان، دولت سوریه و کردهای این کشور بر سر استقرار نیروهای ارتش در مرز مشترک با ترکیه برای مقابله با تجاوز نظامی کنونی نیروهای آن و شبه نظامیان مورد حمایتش به توافق رسیدند. مدیریت خودگردان شمال و شرق سوریه با صدور بیانیە ای تاکید کرد کە این توافق فرصت آزادسازی سایر مناطق و شهرهای اشغال شده سوریه از قبیل عفرین و دیگر شهرها و شهرک ها را فراهم می سازد. همچنین گزارش های منتشر شده حاکی از توافق با کردها بر سر استقرار نیروهای سوریە و روسیە در کوبانی و منبج است.
این در حالی است که ورود دوبارە ارتش سوریە بە مناطق شمالی و تحت کنترل کردها کە با استقبال ساکنان همراە است، موجب تغییر معادلات میدانی خواهد شد و از سوی دیگر با افزایش فشارهای بین المللی بر ترکیە، میدان مانور این کشور را محدود خواهد کرد.
نگرانی شدید کردهای عراق از عملیات ترکیە در شمال سوریە
حاکمیت کُردی در شمال عراق کە حزب دمکرات کردستان (پارتی) در راس آن قرار دارد، طی یک دهە اخیر عمیق ترین روابط سیاسی و اقتصادی را با دولت ترکیە داشتە است. از سوی دیگر طی سە دهە اخیر رقابت میان حزب دمکرات کردستان عراق و پ.ک.ک در معادلات کردی و منطقە ای چنان شدید بودە کە حتی بە برخورد و نزاع نظامی هم کشیدە شدە است.
پس از سال ۲۰۱۱ کشمکش میان دو حزب بیش از هر جای دیگری در سوریە و مناطق کردنشین آن در جریان بود. این مناطق حیاط خلوت سنتی پ.ک.ک است، اما حزب تحت رهبری بارزانی سال ها بود کە یافتن جا پایی در این مناطق را پیگیری می کرد و تحولات سوریە را فرصتی مغتنم برای تحقق این هدف دانست.
در مقابل جبهە وابستە بە پ.ک.ک در شمال سوریە کە حاکمیت این مناطق را برای چند سال در دست گرفت، با سرپرستی و مدیریت مسعود بارزانی و مشارکت بیش از ۱۲ حزب و جریان سیاسی کُرد سوری، یک ائتلاف را به نام شورای میهنی کردها در سوریه (ENKS) تشکیل دادند. ائتلافی کە نزدیک بە مواضع و دیدگاە های دولت ترکیه بود و با حمایت های اربیل و آنکارا نیز تلاش های ناکامی برای یافتن جایگاهی در مناطق کردنشین سوریە داشت.
از سوی دیگر، با سرپرستی شخص بارزانی، یک نیروی تحت عنوان لشکر روژ (بە معنی روز) با عضویت هشت هزار نیرو از جوانان کرد سوری آوارە در اقلیم کردستان و وابستە بە احزاب شورای میهنی کردها در سوریه تشکیل شد و بارها برای ورود بە خاک سوریە و استقرار در مناطق کردنشین تلاش کرد، اما به دلیل مخالفت ادارە خودگردان شمال سوریە و می توان گفت پ.ک.ک ،ََبا شکست مواجە شد.
با وجود همراهی بارزانی با سیاست های ترکیە در شمال سوریە و خصومت جدی با ادارە خودگردان شمال سوریە و سیاست های پ.ک.ک در این مناطق، اما در مقطع کنونی و با آغاز عملیات چشمە صلح، وی نە تنها از آن حمایت ضمنی و تلویحی هم نکرد، بلکە اظهارنظرها و بیانیە هایش حاکی از وجود نگرانی جدی از این تحولات است.
رهبر حزب دمکرات کردستان عراق و در مجموع، تمامی احزاب کُرد عراقی بە خوبی خطر توسعە طلبی های آنکارا و اردوغان را درک کردە اند. وجود ۲۱ پایگاە نظامی و اطلاعاتی در اقلیم کردستان و عراق و برنامە ترکیە برای ورود بە خاک اقلیم بە بهانە مقابلە با پ.ک.ک و احیا پروژە ولایت موصل، خطر و تهدیدی است کە تمامی کردهای عراق بە خوبی احساس کردە اند و در رویدادهای یک هفتە اخیر با اتحاد و گفتمانی مشترک بە مخالفت با آن پرداختە اند.
در پایان می توان گفت که موجودیت سیاسی فدرالی کردی در شمال عراق بیش از هر چیز دیگری، منافع خود را در وجود توازن قدرت در منطقە می بیند. در صورت بر هم خوردن این توازن اولین قربانی اقلیم کردستان خواهد بود بە ویژە اگر کفە ترازو در این موازنە بە سمت آنکارا سنگینی کند.