شفقناافغانستان-8صبح:دانشگاه مجازی یا دانشگاه الکترونیکی که به دانشگاه قرن ۲۱ هم معروف است، تقریباً از زمانی که انترنت همهگانی شد، مطرح گردید. طبق بررسیهای انجام شده، اولین کشوری که این دانشگاه را تاسیس کرد، امریکا بود؛ چون این کشور همیشه در مسایل الکترونیک نسبت به سایر کشورها پیشقدم بوده است. البته فکر اولیه اینگونه دانشگاهها مربوط به انگلیسیها است که تحت عنوان Open University آن را مطرح کردند؛ ولی امریکاییها به طور عملی به این مقوله ارزشمند پرداختند. برای تحصیل در این سیستم آموزشی حداقل پیشنیاز دانشجو، دسترسی به یک دستگاه کامپیوتر، انترنت و داشتن انگیزه قوی برای موفقیت در یک صنف غیرسنتی است.
آموزش مجازی و تدریس از طریق کامپیوتر و انترنت فراتر از قید زمان و مکان صورت میگیرد. با این روش دانشجو میتواند در هر زمان و در هر جایی به آموزش دسترسی داشته باشد. اما دانشگاه مجازی چیست؟
مطالبی که در دانشگاه مجازی ارایه میشود، مطالب مجازی نیست، بلکه همان مطالبی است که در دانشگاه حقیقی توسط استاد تدریس میشود؛ با این تفاوت که در دانشگاه مجازی از ابزار خاصی استفاده میشود تا فضای دانشگاه جابهجا شده و ارتباط استاد و دانشجو در بستر تکنولوژی از راه دور ایجاد گردد. این بستر همان IT یا بستر انترنتی است. با توجه به وجود شبکههای انترنتی مطالب تدریس شده توسط استاد به مدت طولانی باقی میماند و دانشجو با استفاده از گیرنده (کامپیوتر) میتواند در هر لحظه از شبانهروز از آن درس تولید شده بهره گیرد.
دانشگاه مجازی در واقع یک حالت خاص از دانشگاه حقیقی یا نقطه مقابل آن است؛ یعنی در دانشگاه حقیقی میز، صنف و دیگر ابزار و امکانات از جمله استاد و دانشجو به صورت فزیکی وجود دارند، در حالی که در دانشگاه مجازی، در محیطی دیگر، کامپیوتر، انترنت و ماهواره خط ارتباطی بین استاد و دانشجو و صنف هستند.
آموزش مجازی ( virtual learning) یا آموزش از راه دور Distance Learning نام مبحثی بود که دریچه تازهای برای بشریت گشود که هر فردی از هر کجای دنیا با هر سطح سوادی بتواند در جهت بالا بردن سطح دانش خود بدون رعایت فاصلهها و حد و مرزها به بار علمی خود بیفزاید. دانشگاه مجازی اروپاEurop Virtual University در کشور انگلستان که اکثر کارشناسان آن را جزو ۱۰ دانشگاه برتر انترنتی اروپا میدانند، یکی از پایهگذاران آموزش از راه دور است.
آموزش و انکشاف مناسب زیربنای اصلی توسعه و پیشرفت هر کشوری است، زیرا توسعه و پیشرفت در صورتی ممکن است که نیروی انسانی لازم و مورد نیاز فراهم باشد و بدیهی است که در نبود نیروی انسانی کافی، توسعه تحقق نمییابد. از این رو اهمیت آموزش و پرورش در تربیت و تجهیز نیروی انسانی مورد نیاز در فرایند توسعه را میتوان به خوبی درک کرد.
برخلاف مارکس که معتقد بود اقتصاد و سرمایه زیربنای توسعه و رفاه جامعه است، بسیاری بر این باور اند که آموزش و فرهنگ نقش اساسیتر را در این زمینه دارد و این بدین معنا است که سرمایهها و منابع مالی در صورتی میتواند نقش خود را به خوبی ایفا کند که در خدمت فرهنگ و توسعه علم و فناوری قرار بگیرد. بنا بر این تا زمانی که اندیشه انسانی در مسیر رشد و تعالی انسانی قرار نگیرد، سرمایه و منابع مالی نمیتواند بسترهای توسعه و رفاه را فراهم کند.
به دلیل بروز مشکلاتی در روند اقتصاد آموزش عالی جهانی در پی شیوع ویروس کرونا، کشورهای مختلف جهان میتوانند از این فرصت استفاده کرده و به دنبال توسعه زیرساختهای فناوری اطلاعات به منظور توسعه آموزشهای آنلاین باشند.
کارشناسان تایمز معتقد اند که تاثیر ویروس کرونا بر نظامهای آموزش عالی جهانی و جهانیسازی آموزش عالی احتمالاً درازمدت خواهد بود.
در این گزارش آمده است که در مناطق آسیبدیده از ویروس کرونا، دانشگاهها با خطر از دست دادن یک دوره (term) کامل یا بیشتر روبهرو هستند. در چین و کشورهای دیگر از آنجا که وضعیت اضطراری صحی آغاز شد و بیشتر موارد بیماری در آن کشورها رخ داده است، موسسات از جمله شعب دانشگاههای خارجی، خواستار توقف آموزشهای حضوری هستند. دانشگاههای هنگکنگ که در میان معتبرترین دانشگاههای بینالمللی جهان قرار دارند، در ارزیابی خود صراحتاً اعلام کردهاند که بازگشت به تدریس عادی در اوایل ماه فبروری «بعید» است. ممنوعیت سفر مانع از بازگشت صدها هزار دانشجو به دانشگاههایی که در آن تحصیل میکردند یا قرار بود دورهها را شروع کنند، شده است.
هامیش کوتس، استاد موسسه آموزش دانشگاه شینهوا، به نقل از روزنامه تایمز: اولویت اول این است که موسسات مراقب افراد خود اعم از دانشجویان، اساتید، کارمندان و جوامع باشند. این وظیفه انسانی است. مردم اکنون به سختی میجنگند، اما جنگ با ویروس پیروز خواهد شد و زندهگی ادامه خواهد یافت.با این وجود افکار عمومی جهانی نگران پیامدهای طولانیمدت شیوع ویروس کرونا برای سال تحصیلی ۲۰۲۱ – ۲۰۲۰ و بعد از آن هستند. بر این اساس بدون شک چشمانداز آموزش عالی آسیا و قارههای دیگر میتواند اساساً تغییر کند.
اما نظامهای آموزش عالی در جهان همچنین شاهد پیشرفت در آموزش آنلاین است که با وجود تعطیلی دانشگاه، اکنون گزینهای ضروری به نظر میرسد. در همین زمینه پروفیسور کوتس مانند بسیاری از اساتید مستقر در آسیا میگوید در همین چند ماه دانشگاهها در جهان به الگویی تقریباً دیجیتالی کامل تغییر یافته است و آموزش آنلاین در تمام سطوح آموزش برنده بزرگ این میدان است.
تام، کارشناس ارشد اطلاعات و فناوری لندن مستقر در لسآنجلس، در مورد گسترش شیوع ویروس و همهگیر شدن در تمام کشورها به تمایز گفته است، بحران کرونا موجب شده است که آموزش آنلاین در دانشگاههای جهان به صورت جدی تجربه شود. آلن روبی، عضو ارشد اتحادیه آموزش عالی و دموکراسی در دانشگاه پنسیلوانیا، به تایمز گفته است: تاثیر بازدارنده ویروس کرونا برای دانشجویان بینالمللی است که مهمترین دغدغههای این کشور موضوع پیشکش مدل ظرفیتها است که باید اقدام صورت گیرد.
اما پرسش اساسی این است که چگونه میتوان نظام معارف و تحصیلات عالی افغانستان را با تکنولوژی جهانی نظم داد؟ نظامی آموزشی که طی ده سال گذشته رشد قابل ملاحظهای داشته است، اما از سطح ابتدایی تا سطح عالی با چالشهای متعدد نیز مواجه است؛ حتا گفته میشود ابتداییترین مکان برای تدریس در برخی قریهجات افغانستان برای دانشآموزان دوره ابتدایی وجود نداشته و اگر هم وجود داشته، از سوی مخالفان دولت به آتش کشیده شده است.
بر اساس ارقام شاخصهای احصائیوی وضعیت فقر کشور در سال ۱۳۹۸ سکتور معارف و تحصیلات عالی، میزان سطح سواد (فیصدی نفوس ۱۵ سال و بالاتر از آن که توانایی خواندن و نوشتن را داشته باشند) در حدود ۳۴٫۸% بوده که ۵،۲۵۳،۹۵۰ تن را احتوا میکنند، میزان حضوریابی خالص (دوره ابتداییه) ۵۶٫۱% بوده که ۲،۸۷۵،۶۲۷ دانشآموز میشود، میزان حضوریابی دوره ثانوی ۳۵٫۷% بوده که ۱،۳۵۹،۵۵۲ دانشآموز شامل است و میزان حضور خالص در تحصیلات عالی ۹٫۷% بوده که ۲۳۸،۸۶۴ دانشجو میشود. میزان حضور خالص در تحصیلات عالی به تفکیک شهری، دهاتی، کوچی و تفکیک جنستی به ترتیب زیر است: شهری ۱۸٫۱%، دهاتی ۶٫۹% کوچی۰٫۲% طبقه ذکور۱۴٫۹% و اناث ۵٫۸%. براساس گزارش وزارت تحصیلات عالی کشور، به تعداد ۱۳۶ موسسه تحصیلات عالی خصوصی و دولتی در سطح کشور فعالیت دارند و به همین ترتیب در سرتاسر کشور به تعداد بیش از ۱۶ هزار مکتب دولتی و خصوصی فعالاند که در حال حاضر حدود ۹ میلیون دانشآموز و بیش از ۲۰۰ هزار معلم مصروفاند.
افغانستان با توجه با پیشنه چندین دهه جنگ، نخستین بار در سالهای ۸-۱۹۹۷ با همکاری اداره سازمان انکشافی ملل متحد UNDP در کابل از طریق ماهواره صاحب انترنت شد، سپس بعد از سقوط طالبان در سال ۲۰۰۲ استفاده انترنت گسترش یافت و از طریق سه خط ارتباطی ماهوارهای Websat, Galaxy, Vsat توسط برخی شرکتهای خارجی و داخلی انترنت با قیمت نه چندان ارزان به دسترس عام مردم قرار گرفت. از همهگانی شدن انترنت در افغانستان بیش از ۱۸ سال میگذرد و طی ۵ سال اخیر با افزایش شبکههای مخابراتی در کشور فرهنگ استفاده از انترنت بیشتر شده است که پیامدهای مثبت و منفی را نیز به همراه داشته است.
علاوه بر آسیبپذیر شدن بخشهای اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، سکتور معارف و تحصیلات عالی بهای سنگینی را در برابر شیوع ویروس کرونا در کشور میپردازد. نزدیک به دو ماه از گسترش کووید-۱۹ در کشور میگذرد، اما بنا بر نبود نظام آموزشی از راه دور (آنلاین) دانشآموزان و دانشجویان از درس حضوری در صنف دور بوده و همه در تعطیلات جبری به سر میبرند. از سویی هم بیشتر از یک ماه از آغاز سال تعلیمی و تحصیلی در کشور میگذرد، ولی تا اکنون طرح و برنامهی مشخص آموزش مجازی و تحصیل از راه دور، جایگزین آموزش حضوری از سوی وزارتهای تحصیلات عالی و معارف نشده است. ضعف و کوتاهی، در کجا است؟ در مدیریت، سطح پایین بودن تخنیک، بودجه و یا هم عدم حمایت سطح رهبری حکومت؟
گزارش میشود که برخی از دانشگاههای خصوصی در کشور با نصاب تحصیلی کشور در یک وضعیت قرار ندارند، بل از ۵ ماه حمل ۱۳۹۹ بدین طرف عملاً آموزشهای مجازی و آنلاینشان را برای دانشجویان برگزار کردهاند: «نظام تعلیمی و تحصیلی یک بام و دو هوا».
از یک سو عملاً برخی نهادهای دولتی در پایتخت و برخی شهرهای بزرگ دیگر به علت شیوع کرونا تعطیل شدهاند و از سوی دیگر نبود یک سیستم واحد مجازی آنلاین، مدیریت معلومات MIS Management Information System و نهادینه ساختن فرهنگ دولت الکترونیکی E-Goverments متاسفانه کمرنگ است.
این در حالی است که دولت و ملت افغانستان بیش از ۱۸ سال تجربه استفاده از انترنت را دارند و کمکهای میلیونها دالری به خاطر تقویت زیرساختهای مخابراتی و فناوری از سوی کشورهای خارجی پرداخت شده که با کمال تأسف هنوز هم دولت ابتداییترین خدماتی فناوری را به سختی ارائه میکند. مقصر این وضعیت کیست؟ فاصله کشور ما با کشورهای همسایه در امر رشد و توسعه فناوری و معلوماتی چهقدر است؟
براساس سند ملی بودجه سال روان بیش از ۴۸ میلیارد افغانی برای سکتور معارف و تحصیلات عالی و برای وزارت مخابرات ۱٫۵ میلیارد افغانی اختصاص داده شده است.
با توجه به اینکه کرونا تمام کشورها را تهدید میکند، اما در کشور ما نارساییها در سه دستگاه مهم دولتی وجود دارد که مستقیماً ماموریت و مسوولیت ارایه طرح و پیشکش سیستم و مدلهای آموزش و کار آنلاین را دارند. اکنون سرنوشت خانواده معارف، تحصیلات عالی و دولت الکترونیکی در شرایط بحران جهانی کرونا، بستهگی به اقدام سریع و درک مسوولیت وزارت مخابراتی و تکنولوژی معلوماتی، وزارت تحصیلات عالی و وزارت معارف دارد و توقع مردم این است که با نمونهبرداری از کشورهای دیگر، به این معضل نقطه پایان داده شود.
باید عملاً برنامههای آموزشی آنلاین در سکتور معارف و تحصیلات عالی با در نظر داشت شرایط و وضعیت اقتصادی، سهولتهای ابتدایی وسایل ارتباط جمعی، اطلاعاتی و معلوماتی، محدویت انترنتی و فضای امنیتی، فهم و درایت و تجربه نو آموزگاران، مربیان، دانشآموزان و دانشجویان کشور، در یک قالب ساده و عمومی به خانواده معارف و تحصیلات عالی پیشکش شود تا از یک طرف از تلف شدن زمان جلوگیری صورت گیرد و از طرف دیگر گامی به سوی جهانی شدن دانشگاه مجازی و آموزش تحصیلات از راه دور، برداشته شود.
از جانب دیگر وزارت مخابرات و تکنولوژی معلوماتی سیستمهای مدیریت معلومات (MISManagement Information System)، سیستم آموزشی معلوماتی Information System) ,Learnig Management Information System (LMIS) و سیستم مدیریت منابع بشری (HRMIS) Human Resource Management را به عنوان یک مدل عمومی به تمام واحدهای بودجوی و سکتور خصوصی پیشکش بدارد. از سوی دیگر کاهش بهای بستههای انترنت و افزایش کیفیت سرعت انترنت از سوی شبکههای مخابراتی خصوصی و دولتی، از خواستهای اساسی مردم و از عناصر کلیدی برای گام برداشتن به سوی فناوری و دنیای مجازی و ترویج فرهنگ جهانی است.
امروزه با درک ارزشها و مزایای آموزش مجازی، در بیشتر نقاط جهان دانشگاهها و دانشکدهها و حتا بیشترین نهادهای حکومتی از روشهای نوین آموزش و پیشبرد انجام وظایف با استفاده از وسایل ارتباط جمعی کار میگیرند و نظم جدیدی در جهان در حال شکلگیری است.