شفقناافغانستان-آب به عنوان یک منبع باارزش انرژی ضمن آنکه نقش اساسی و بیولوژیکی در زندهگی انسانها دارد، یکی از مهمترین عوامل زیرساختهای زندهگی اجتماعی و توسعه جوامع به شمار میرود.
قسمی که حفاظت و مدیریت منابع آب در تمام جهان از مهمترین و بزرگترین چالشها و نگرانیها محسوب میشود و بحران آب را به صورت یک مساله جهانی مطرح میکند. با آنکه افغانستان بزرگترین منابع آبی را در سطح منطقه دارد، این کشور نتوانسته از سرازیر شدن آبهای خود به کشورهای همسایه جلوگیری کند. این مسله باعث شده تا از قدیمالایام با مشکل کمآبی مواجه باشیم. بر اساس آمارها سالانه ظرفیت تولیدی منابع آبی کشور ۷۵ میلیارد متر مکعب است که از این جمله ۵۷ میلیارد متر مکعب آبهای سطحی و ۱۸ میلیارد متر مکعب آب زیرزمینی است؛ اما کمتر از ۱۷ فیصد از آبهای سطحی و ۳ فیصد از آب زیرزمینی در داخل کشور مصرف میشود و بقیه به ایران، پاکستان و ترکمنستان سرازیر میگردد. در سالهای اخیر به سبب افزایش جمعیت، تغییرات اقلیمی و طولانی شدن دورههای خشکسالی، این بحران نمود بیشتری در افغانستان داشته است. از این رو در این نوشته سعی شده است تا به بررسی وضعیت بهرهبرداری از تولیدات محصولات آببری، چون تربز در کشور در شرایط کنونی پرداخته و راهکارهای مدیریتی زراعتی موثر عبور و یا سازگاری با این بحران ارائه گردد. روی هم رفته تولیدات محصولات آببری، چون تربز، هرساله آب مجازی قابل توجهی در کشورمان مصرف میکند، به طوری که در جوزای سال ۱۳۹۹ بالغ بر ۶۸۹ هزار تن تربز در ولایت فراه تولید شده است. این در حالی است که برای تولید هر کیلو تربز به حدود ۵۰۰ لیتر آب نیاز است. اینکه بدانیم نبود بازار و مشکلات ارزانی بخشی از محصولات تربزمان را همهساله خوراک دام و فاسد میکند، نه تنها افتخارآمیز نیست، بلکه نشاندهنده سوءمدیریت در کنترل و برنامهریزی برای زراعت کشورمان است، آن هم در شرایطی که هر کیلو تربوز را حداکثر ۱۵ افغانی میخرند. تولیدات آب مجازی آن هم به قیمت هر ۵۰۰ لیتر آب فقط حداکثر ۱۵ افغانی در شرایطی است که ولایت فراه به قطرهقطره این آب نیاز مبرم دارد و در مقابل مقدار آب استفاده شده در تولید این محصول و زحمات دهاقین بسیار ناچیز است.
بر اساس آمارها از سال ۱۳۹۸ با مازاد تولید محصول تربز مواجه هستیم. وزارت زراعت، آبیاری و مالداری و سکتور خصوصی هیچ تلاش نکردند تا جلوی کشت این محصول آببر را در این سالها بگیرند و دهقانان زون غرب مخصوصاً ولایت فراه از روی عادت همچنان تربز کشت میکنند، در حالی که پایداری تولید مهمترین موضوعی است که باید با محوریت آب در بخش زراعت مورد توجه قرار گیرد. قسمی که بعضاً کشورهای مترقی از ممنوع ساختن کشت محصولات زراعتی آببر مانند برنج و تربز در برخی ولایتهایشان خبر دادهاند و وانمود ساختهاند که اولویت اول ما آب نوشیدنی است و به دلیل محدودیت منابع آب محدودیت برای بخشهای مختلف ایجاد میشود.
به طور مثال سال گذشته نزدیک به ۲۰۰۰ تن تربز از ولایت فراه از طریق ترکمنستان به بزرگترین کشور قفقاز که در جنوبشرق اروپا و در کنار دریای خزر است، به آذربایجان صادر شد، حال آنکه آذربایجان با در اختیار داشتن آب کافی و تکنولوژیهای روز دنیا امکان کشت و برداشت تربز در حجم وسیع را دارد و میتواند به بزرگترین صادرکننده این محصول آببر تبدیل شود. طبق جدیدترین آمار، تا جوزای سال ۱۳۹۹ حاصلات تربز ولایت فراه به ۶۸۹ هزار تن رسیده و عمدهترین قلم تولیدی بعد از ترکاری و بادرنگ به لحاظ وزنی بوده است. ریاست زراعت ولایت فراه پیشبینی کرده است که امسال حاصلات تربُز در این ولایت با شش درصد افزایش به ۶۸۹ هزار و۴۰۰ متریک تن میرسد. با توجه به آمار بالاتر تربز معلوم میشود که دهقانان علاقه بیشتری به کاشت این محصول داشتهاند. در نزدیک به سه سال اخیر، در حوزه غرب افغانستان به ویژه در ولایت فراه، به دلیل نبود بازار فروش یک کیلو تربوز در بدل یک افغانی به فروش میرسید. طی ۳ سال گذشته تنها ۵۴ هزار و ۱۹۷ هکتار زمین در فراه تربز کشت شده است. براساس گزارش وزارت زراعت، آبیاری و مالداری به نقل از ریاست زراعت، آبیاری و مالداری ولایت فراه، در سال ۱۳۹۷ ساحه زیر کشت تربز در آن ولایت، حدوداً ۱۸هزار هکتار زمین بوده که مقدار تولید آن به ۶۷۴ هزار ۱۴۰ تن میرسید و در طی سال ۱۳۹۸ نظر به افزایش بارندهگی و بالا رفتن سطح آب زیرزمینی، ساحه زیر کشت تقریباً به ۱۹ هزار هکتار رسیده که مقدار ۷۹۱ هزار تن تربوز در ولایت فراه تولید شده است. در ماه جوزای سال ۱۳۹۹ در سطح ۱۹ هزار و ۱۵۰ هکتار زمین بیشتر از ۶۸۹ هزار تن تولید داریم. معلوم میشود که برنامهای برای کاهش زمین زیرکشت این محصول نداریم.
راهکارهای مدیریتی زراعتی موثر، عبور یا سازگاری با این بحران
قسمی که بیشتر دهقانان کشورمان به شیوه سنتی و عادتی کاشت میکنند، آنها اهمیتی به موضوع مهم و حیاتی آب و خشکسالیها نمیدهند و فکر میکنند با یک بارندهگی جزیی کمبود آب برطرف میشود و میتوانند بدون نگرانی آب را مصرف کنند. بنابراین دولت و سکتور خصوصی باید در برخی ولایتهای کمآب همچون فراه، در شرایط خاص و با تکنیکهای جدید به سیستم آبیاری برای بجران کمآبی توجه کنند. استفاده این تکنیکها به ما کمک میکند تا تولید تربز را در دوران چهار فصل سال نظر به نیاز برسانیم که در این نوشته به آنها پرداخته شده است.
۱- تغییر الگوی کشت برای کاهش مصرف آب و افزایش تولید
تغییر الگوی کشت بحث بسیار مهمی است که باید به آن توجه ویژه شود. در دنیای امروز دیگر صلاح نیست که دهقانان به سمت کاشت محصولات آببَر و با ارزش پایین مانند تربز بروند. با توجه به اهمیت مدیریت کشت، باید بررسی شود که هر محصول به اندازه و در مکان مناسب کشت شود. به طور مثال سبزیجات و میوههای آببر مانند تربز که نیاز مردم است را نمیتوان دیگر تولید نکرد، بلکه با مدیریت آن و کشت در مکان مناسب آن محصول را میتوان تولید کرد. محصولات زراعتی که ارزش بیشتری دارند و آب کمتری مصرف میکنند، برای کاشت به دهقانان توصیه شود.
۲- کشت گلخانهای راهکار افزایش تولید و کاهش مصرف آب
کشت گلخانهای، مزیتهای فراوان دارد. میتوان گفت که با کاشت گلخانهای تولید ۲۰ برابر افزایش و مصرف آب به شدت کاهش مییابد. خوشبختانه شرایط برای توسعه کشت گلخانهای در زون غرب فراهم است و دولت باید در خصوص تامین تسهیلات اقدام کند. به طور مثال اگر ۵۴ هزار و ۱۹۷ هکتار زمین زیر کشت تربز طی سه سال گذشته به دو هزار هکتار کشت زیر پوشش گلخانهای تبدیل شود، ۵۲۵۷ میلیون متر مکعب آب مصرفی به ۳۸ میلیون متر مکعب در کشت گلخانهای کاهش مییابد. همچنین در ۵۴ هزار هکتار زمین اگر ۲۱۵۴ هزار تن محصول تولید شود، در کشت گلخانهای ۴۲۰۰ هزار تن محصول تولید میشود. اما دهقانان به علت نیاز به سرمایه بالای راهاندازی این نوع کشت، رغبت زیادی ندارند، زیرا هر هکتار گلخانه به ۲ میلیون و هفتصد هزار افغانی سرمایه نیاز دارد.
۳- استفاده از متودهای نوین آبیاری
اکثر این زون در کمربند خشک کره زمین و در شرایط بحرانی قرار دارد. مدیریت مصرف آب در این زون از اهمیت ویژهای برخوردار است. آبیاری قطرهای، بارانی و کشت نشانی برای هر فرد و همچنین برای افرادی که به صورت جمعی کار میکنند، توصیه میشود. همچنان ذخیرهسازی سیلابها، جلوگیری از خروج روانآبها و تغذیه سفرهها آبی، نگاه به آب سبز و ذخیره آن و کاهش مصرف آبهای غیرمتعارف برای صنعت از دیگر راهکارهای ذخیرهسازی و صرفهجویی آب در این زون است.
۴- انتقال آب دریاهای هلمند و هریرود به تناسب اراضی و انتقال کشت بهار به زمستان
انتقال آب دریای هلمند و هریرود در حوزره غرب ضروری است، زیرا با این انتقال، زراعت در این زون حفظ میشود و به پایداری میرسد. همچنان زون غرب دارای بیشترین کاریز است که باید احیا و بازسازی این کاریزها در دستور کار قرار بگیرد، زیرا در مناطق بیابانی بهترین روش برای بهرهبرداری بهینه آب استفاده از کاریزها است. چنانچه فرآیند زراعتی یک سیستم به هم پیوسته است، توسعه بخش زراعتی و بهرهوری درست از آب میتواند زراعت این زون را توسعه بخشد.
دهقانان مقصر نیستند، چرا که مجموعه سیاستهایی که در کشور اعمال میشود، باید به سمتی برود که هزینه کاشت چنین محصولاتی واقعی شود. همچنان حکومت در بازارهای منطقه و جهان بازاریابی لازم را نکرده است تا دهقانان آسیبپذیر نشوند. زمانی که در برخی مناطق فرصتهای جایگزین شغلی برای دهقانان ایجاد نکردهایم، دهقان هم چارهای جز کشت اینگونه محصولات ندارد. از جمله در ولایت فراه که تنها دارایی مردم فقط نیروی کار و زمین است و احتمالاً بارانی که خداوند بر آنها نازل کند، هیچ فرصت شغلی دیگری وجود ندارد و آنها بسته به این شرایط محصولات آببری مانند تربز یا محصول دیگری میکارند. قطعاً اگر دهقانان، فرصت شغلی جایگزین میداشتند، کمتر به دنبال این مورد میرفتند. علاوه بر این در برخی مناطق مساله به موضوع دیگری هم برمیگردد. وقتی آب بسیار کمیاب است، ولی با پایینترین قیمت و بدون کنترل در اختیار دهقانان قرار میگیرد، عملاً آنها هم به دنبال محصولاتی نمیروند که ارزش بیشتری داشته باشد. بنابراین با تاکید بر ضرورت اعمال سیاستهای حمایتی دولت در این بخش، میتوان گفت که سیاستهای حمایتی دولت درباره محصولات مختلف باید متناسب با مناطق مختلف کشور و شرایط آبی متفاوت صورت گیرد و نباید برای همهی مناطق کشور نسخه یکسان پیچیده شود تا رفتار دهقانان اصلاح شود. بنابراین برای حل این مسایل ضروری است که بسته سیاستی در حوزههای مختلف اندیشیده شود تا هم معیشت مردم و هم بحث پایداری منابع و حفظ آنها دیده شود. متاسفانه در طول سالهای گذشته به دلیل اینکه به منافع آنی و کوتاهمدت فکر شده است، نتیجهاش تخلیه منابع آب و بدمصرفی بوده و عملاً پایداری این منابع مورد تردید واقع شده است. به دنبال این روند، میبینیم که در حوزههای مختلف، عرصههای طبیعی و کاریزها و همچنین سفرههای آب زیرزمینی را از دست دادهایم. با این شرایط اگر چه عملاً چند سالی ممکن است دهقانان منتفع شوند، ولی وقتی با محدودیت شدید منابع مواجه میشویم، آنها مجبور میشوند بسیاری از باغهای چندساله و اراضی که روی آنها سرمایهگذاری شده را به دلیل فقدان آب رها و مهاجرت کنند. بنابراین راهکارهای مدیریتی زراعتی موثر عبور و یا سازگاری با این بحران را معرفی کردم؛ اما تا کنون اقدامی که بتواند این مشکلات را به طور کلی رفع کند، نداشتهایم. متاسفانه چنین به نظر میرسد که هنوز هم اراده و آگاهی لازم برای راهکارهای مدیریتی زراعتی موثر عبور و یا سازگاری با این بحران در هر منطقه وجود ندارد.
سخن آخر: در کشوری که هنوز زراعت به صورت سنتی انجام میشود و در پی آن حجم وسیع آب به هدر میرود، کشت محصولات آببری چون تربز و تولیدات و صادرات آن در حجم وسیع و یا کوچک هیچ توجیه اقتصادی ندارد. از طرفی هزینههای تولید و آب مصرفی با رقم تولیدات و صادراتی آن جبران نمیشود.
سیدشاهجهان صادقی، عضو تحقیقاتی مسایل مربوط به اقتصاد و زراعت دانشگاه ملی هنکیانگ کوریای جنوبی