شفقناافغانستان- امام صادق(ع) پیشوای شیعه در احیا و انتشار حقیقت اسلام نقش مهمی دارد؛ در مباحث تربیتی – اخلاقی مانند سایر موضوعات تعالیم ارزنده بسیار به وسیله آن حضرت و شاگردانش آشکار و منتشر گردید. ایشان بدون آنکه اصطلاحات مشکل حکمت عملی را به کار برد و در تنگنای استدلال خشک برهانی قرار گیرد با استمداد از مکتب وحی، حقایق اخلاقی را به طور روشن و واضح بیان می فرمایند.
حضرت امام صادق(ع) در کلیه صفات حسنه و سجایای اخلاقی مانند آباء خود سرآمد روزگار و منحصر به فرد بوده و اصولاً وجود امام مستلزم دارا بودن تمام فضائل نفسانی از علم و حلم و زهد و شهامت و سایر خصال ستوده است به طوری که تاریخ اسلام نشان می دهد حضرتش در مکارم اخلاق بی نظیر و آوازه شهرتش به تمام نقاط عالم اسلامی رسیده است.
محقق و پژوهشگر حوزه اخلاق:
امام صادق(ع) میان دنیا و آخرت اعتدالی ویژه برقرار کرد
حجت الاسلام و المسلمین دکتر حسن بوسلیکی در گفت وگو با شفقنا درباره سلوک اخلاقی امام صادق(ع) و آنچه حضرت با توجه به فرهنگ زمانه خود اجرا می کرد، اظهار کرد: «اعتدال» در مکتب اخلاقی اسلام وجود دارد، اما در بیانات و سلوک حضرت صادق(ع) خود را به گونه ای نشان داده است به عنوان مثال در جمع بین دنیا و آخرت، بی تردید مکتب اخلاقی اسلام آخرت گراست و ما باید کاری کنیم که آخرتمان آباد شود البته این نکته بدین معنا نیست که به فکر دنیا نباشیم، اما اگر بر سر دو راهی قرار گرفتیم که باید کاری برای آخرت و دنیا انجام دهیم، آخرت ترجیح دارد. امام صادق(ع) می فرمایند: «مَنْ أَصْبَحَ وَ أَمْسَی وَ الآخره أَکْبَرُ هَمِّهِ؛ کسی که صبح و شب می کند بزرگترین هَمّ و غم او آخرتش است.» نه اینکه به دنیا اهتمام ندارد، اما آخرتش مهم ترین اهتمام است.
ظواهر زندگی حضرت بسیار زیبا بوده است
این محقق و پژوهشگر حوزه اخلاق ادامه داد: امام صادق(ع) با توجه به زمان خود زندگی خوبی داشتند، خوش پوش بودند و ظواهر زندگی ایشان بسیار زیبا بوده است. در زمان ایشان این مدل جمع کردن بین دنیا و آخرت تعجب برانگیز نبوده لذا یکی از نکات بسیار مهم جمع بین دنیا و آخرت بوده و اینکه حضرت به زندگی دنیایی خود رسیدگی می کردند. از امام صادق(ع) نقل شده است: «لا خَیرَ فیمَن لا یُحِبُّ جَمعَ المالِ مِن الحَلالِ کسی که جمع کردن مال از حلال را دوست ندارد هیچ خیری در آن نیست.» ما گمان می کنیم که جمع کردن مال برای اهل دنیاست و ما باید به فکر آخرت باشیم، اما امام صادق(ع) می فرمایند: کسی که جمع کردن مال از حلال را دوست ندارد هیچ خیری در آن نیست. در واقع در نگاه حضرت جمع کردن مال حلال یک حسن و ارزش است چرا که یَکُفُّ بهِ وَجهَهُ ویَقضی بهِ دَینَهُ ویَصِلُ بهِ رَحِمَهُ از راه حلال پول جمع می کند تا آبرویش حفظ شود و قرض ها را بپردازد و صله رحم به جا بیاورد. از امام صادق نقل شده است: دنیا نزد من مانند مرداب و لاشه ای است و آنقدر که ضرورت پیدا کنم از آن استفاده می کنم. کسی که به کم زندگی راضی شود و دنبال مال زیاد نباشد، خدا هم به عمل کم از وی راضی می شود و خیلی از او اعمال زیادی نمی خواهد. در واقع ما وقتی می خواهیم سلوک حضرت را بیان کنیم باید روایات را با هم در نظر بگیریم. حضرت در زمینه اعتدال می فرمایند: با دوست خود چنان صمیمی نباشید که اسرار خود را با وی در میان بگذارید، اسراری که اگر دشمنت متوجه شود، ضرر می کنی چرا که شاید هر دوستی روزی دشمن تو شود. در واقع حضرت تأکید دارند که در دوستی هم باید اعتدال حفظ گردد.
اگر می خواهید در مورد افراد قضاوت کنید، به ظاهرگویی و ادای امانت وی نگاه کنید
حسن بوسلیکی جدی بودن اخلاق اجتماعی را از دیگر سلوک اخلاقی امام صادق(ع) عنوان و بیان کرد: متأسفانه امروز تربیت دینی ما به گونه ای شده است که گفته می شود رابطه خود را با خدا درست کنید، ولی نسبت به رابطه با مردم بی توجه باشید. در واقع گمان می کنیم که اگر رابطه خود با خدا را اصلاح کنیم، رابطه با خلق الله چندان مهم نیست. اما امام صادق(ص) اصلاً این چنین نبودند و شدت اهتمام حضرت به اخلاق بسیار بوده است. از حضرت نقل شده است به طول رکوع و سجود انسان ها نگاه نکنید، این مساله ای می باشد که به آن عادت کرده است و اگر این عادت را کناری بگذارد و عمل نکند دچار اضطراب و تشویش می شود. اگر می خواهید در مورد افراد قضاوت کنید، به ظاهرگویی و ادای امانت وی نگاه کنید. در واقع حضرت دارند ملاک دینداری به ما می دهند و تاکید دارند که دینداری به رکوع و سجده طولانی نیست بلکه به اخلاق و صدق حدیث و ر استگویی و ادای امانت است. از حضرت صادق(ع) در مورد حق والدین نقل شده است که می فرمایند: کسی که به والدین خود نگاه تند بیندازد، در حالی که آنها به وی ظلم هم کردند، خدا نمازی از این فرزند نمی پذیرد. اخلاق اجتماعی یعنی رفتار ما با خلق الله و یکی از این خلق الله والدین هستند.
مصادیق عاق والدین در اندیشه امام صادق(ع)
وی افزود: روایات بسیار سنگینی در باب عاق والدین در منابع روایی وجود دارد، ما گمان می کنیم عاق والدین یک نوع نفرین است، در حالی که در روایات به این مفهوم نیست، عاق والدین اتوماتیک اتفاق می افتد و لازم نیست که والدین نفرینی کنند. حضرت می فرمایند مِن العُقوقِ أن یَنظُرَ الرّجُلُ إلى والِدَیهِ فیُحِدَّ النَّظَرَ إلَیهِما؛ از مصادیق عاق والدین شدن این است که انسان به پدر و مادر خود نگاه تندی کند.
امانتداری و ادای امانت از مصادیق اخلاق اجتماعی امام صادق(ع)
حسن بوسلیکی به تأکید امام صادق(ع) نسبت به امانتداری اشاره و خاطرنشان کرد: از حضرت صادق(ع) نقل شده که می فرمایند: أَدُّوا اَلْأَمَانَهَ وَ لَوْ إِلَى قَاتِلِ اَلْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ(ع) امانت را پس دهید ولو قاتل امام حسین(ع) چیزی به امانت گذاشته باشد.
یعنی ادای امانت و امانتداری به عنوان یکی از مصادیق اخلاق اجتماعی چندان برای حضرت مهم است که می فرمایند، حتی قاتل امام حسین(ع) امانتی نزد من داشته باشد ادای امانت می کنم. در نظر و منطق امام صادق(ع) اگر اخلاق اجتماعی ضعف داشته باشد چیزی جای آن را پر نمی کند لذا گمان نکنیم با نماز، روزه، سجده و رابطه با خدا، لازم نیست اخلاق اجتماعی را اصلاح کنیم.
وی با بیان اینکه از جمله رفتارهای مهم حضرت صادق(ع) اجتناب از تکبر است، گفت: بسیار نقل شده که حضرت صادق(ع) به عادی سازی خود می پرداختند. ایشان بسیار اصرار داشتند که در منظر مردم انسانی عادی باشند، به عنوان مثال روایت شده که حضرت می فرمایند چه کسی می گوید من علم غیب دارم، من گاهی کنیز خود را در منزل پیدا نمی کنم تا کارم را انجام دهد. یا روایت معروف که از حضرت است که می فرمایند: بهترین برادر من کسی است که عیوب من را به من هدیه کند. فراوان روایت داریم که با استناد به آنها مشخص است که حضرت شأن و شئوناتی برای خود نمی ساختند و بسیار عادی سازی می کردند برای اینکه مانع تکبر شوند.
واقع بینی در قبال خود جلوی بسیاری از خود فریبی ها را می گیرد
حسن بوسلیکی اظهار کرد: حضرت صادق(ع) درباره خود واقع بین بودند، واقع بینی در قبال خود جلوی بسیاری از خود فریبی ها را می گیرد. ما متأسفانه به خود فریبی مبتلا هستیم و تصوراتی درباره خود داریم که خیلی با واقعیت ها نمی سازد. از حضرت در روایت نقل شده است که می فرمایند: یک بار اوصاف عابدی به گوش ما رسید، من این شخص را تعقیب کردم تا ببینم که وی چه اخلاق و رفتاری دارد. وقتی این فرد به نانوایی رسید، دو عدد نان از دکان نانوایی دزدید و به سرعت زیرجامه اش مخفی کرد و بعد هم دو عدد انار از میوه فروشی سرقت کرد و به راه افتاد. وقتی به مریضی مستمند رسید، آنها را به او داد. وقتی این فرد به مکانی خلوت می رسد، امام صادق(ع) نزد وی می رود و علت چنین رفتاری را از او جویا می شود و می گوید: ای بنده خدا من از تو رفتاری دیدم برای توضیح بده که علت این رفتارها چه بود.
این داستان اولاً روحیه تحقیق حضرت و اینکه به حرف مردم اتکا نکرد را نشان می دهد، دوماً امام با خود واقع بین بوده لذا از شخص در مورد رفتارش توضیح می خواهد. متأسفانه ما معمولاً با خود رو راست نیستیم یا به عبارتی در قبل خود واقع بین نیستیم.
امام صادق(ع) در حکومت طاغوت عزتمندانه زندگی کرد
وی گفت: دوران امام صادق(ع)، دوران عجیبی بوده و نقطه عطف در تاریخ بوده است. بنی عباس با شعارهای حمایت از اهل بیت(ع) و برگرداندن حق آنان به امام صادق(ع) پیشنهاد همکاری دادند. در دوران آشفته بنی امیه بسیار بر حضرت و همه اهل بیت(ع) سخت می گرفتند و بعد از آن بنی عباس سوء استفاده هایی از اهل بیت می کردند. امام صادق(ع) این فضا را به گونه ای مدیریت کرد که اولاً از وجود ایشان سوء استفاده نشد و ثانیاً توانستند عزتمندانه زندگی کنند به عبارت دیگر امام صادق(ع) در حکومت طاغوت عزتمندانه زندگی کرد، از کیان اسلام حمایت کرد و دین را نگه داشت. ما امروز در عرصه بین الملل چنین شرایطی داریم، نظام حاکمیت جهانی را متأسفانه حاکمیت جور و طاغوت گرفته است و باید با الگوگیری از عملکرد اهل بیت بتوانیم در عرصه بین الملل عزتمندانه زندگی و اسلام را حفظ کنیم و جان و آبروی مومنین را به خطر نیاندازیم.
در عرصه بین الملل عزتمندانه زندگی و اسلام را حفظ کنیم
این محقق و پژوهشگر بیان کرد: زمانی بنی عباس به حضرت پیشنهاد دادند که اگر بنی امیه کنار رود، حق را به شما خواهیم داد، امثال بنده اگر آن زمان بودیم قبول می کردیم و معتقد بودیم حتی اگر بنی عباس هم قوم خوبی نیستند ولی فعلا هدف مشترک داریم و آن براندازی یک حاکمیت طاغوت یعنی بنی امیه است. اما حضرت صادق(ع) با بصیرتی که داشتند این گزاره را کاملاً لمس کردند و ما هم امروز باید از حضرت درس بگیریم که کسانی که می خواهند علیه یک حکومت ظالم قیام کنند، معلوم نیست که خودشان به دنبال اصلاح باشند چه بسا می خواهند یک حکومت طاغوت را جایگزین حکومت طاغوت دیگری کنند لذا ما باید هوشمند باشیم که خود را به تیر اینان ندهیم.
امام صادق(ع) بافت گرا بودند
حسن بوسلیکی به دیگر سلوک اخلاقی امام صادق(ع) اشاره و خاطرنشان کرد: یکی از ویژگی هایی که در منش حضرت مشاهده می کنیم بافت گرا بودن سلوک اخلاقی حضرت است. بافت گرا بودن یعنی دوره و زمان و شرایط خود را مقایسه می کردند. مثلا حضرت در مورد خضاب کردن سوال می کردند که چرا چنین نمی کنند، حضرت می فرمودند خضاب کردن برای دوره و زمانی بوده که مسلمانان تعداد کمی بودند و پیرمردها در لشگر اسلام بودند، سفید بودن ریش و سر و صورت به نوعی برای جبهه اسلام خوب نبوده، اینان خضاب می کردند که جبهه اسلام از دور جلوه پیرمردانه به خود نگیرد، اما امروز که شرایط چنین نیست نیازی به انجام این عمل نمی باشد.
مدیر گروه فرهنگ و تمدن اسلامی پژوهشکده تاریخ و سیره اهل بیت (ع):
امام صادق(ع) با دشمنان خود هم با کرامت و بزرگ منشی رفتار می کرد
حجت الاسلام و المسلمین محمد غفوری کارشناس سیره سیره اهل بیت(ع) و مدیر گروه فرهنگ و تمدن اسلامی پژوهشکده تاریخ و سیره اهل بیت (ع) نیز در گفت وگو با شفقنا، اظهار کرد: به اعتقاد ما همه معصومین الگو و اسوه اخلاق بودند و زندگی و رفتار و کنش آنان سرمشق جامعه است. امام صادق(ع) در زندگی اجتماعی خویش عالمی شناخته شده بود که همه علمای زمان، علم ایشان را به عنوان یک عالم برجسته پذیرفته بودند و یکی از کسانی بودند که در مدینه النبی و در مسجد پیغمبر(ص) تدریس داشتند. مسلمانان و علما چه کسانی که در مدینه خدمت امام می رسیدند و چه کسانی که در شهرهای دیگر جهان اسلام بودند و احیاناً برای انجام حج عمره مشرف می شدند و تلاش می کردند که با ایشان دیداری داشته باشند به حضرت صادق(ع) توجه ویژه ای داشتند. در این رفت و آمدها و برخوردها تا حدی سیره اخلاقی امام صادق(ع) برای ما مشخص می شود اگرچه اطلاعاتی که از زندگی شخصی و خصوصی ائمه چندان به دست ما نرسیده یا به گونه ای می توان گفت که در انعکاس و بازتاب سیره اهل بیت(ع) مقداری کوتاهی شده و کسانی که شاگرد و پیرو ائمه بودند به این ابعاد توجه نکردند و صرفاً به ثبت و ضبط نظرات ائمه در باب دین و شریعت و فقه توجه داشتند و سعی می کردند این دسته از مطالب را یادداشت کند اما به سلوک ائمه توجه چندانی نشده و سیره و تاریخ اهل بیت(ع) تا حد زیادی مغفول مانده است.
تکریم امام صادق(ع) از غیر شیعیان
مدیر گروه فرهنگ و تمدن اسلامی پژوهشکده تاریخ و سیره اهل بیت (ع) ادامه داد: حتی کسانی که همراه با ائمه و امام صادق(ع) نبودند در برخورد با امام توصیف کردند که ایشان چه ویژگی هایی داشتند مثلاً مالک ابن انس که خود از روسای فقه اهل سنت یا رییس فرقه مالکی است، زمانی مدینه آمد و خدمت امام صادق رسید، او می گوید که امام صادق بسیار به وی احترام می کرد. امام صادق می دانند که این شخص پیرو امام نیست ولی به عنوان فردی که خدمت امام آمده و مهمان است، وی را تکریم و پذیرایی می کند و حتی برای ایشان زیر انداز می گذارد. مالک ابن انس به این رفتار امام افتخار می کند و خوشحال می شود و می گوید که هر وقت امام با من این کار را می کرد من خوشحال می شدم. این نمونه ای از رفتار و اخلاق امام صادق با توده های مردم و کسی است که خدمت امام رسیده است.
امام صادق(ع) با دشمنان خود هم با کرامت و بزرگ منشی رفتار می کرد
کارشناس سیره سیره اهل بیت(ع) گفت: بُعد دیگر رفتار اخلاقی امام صادق با بستگان و کسانی است که از بنی هاشم بودند. طبیعتاً همه رفتار تکریم آمیزی نسبت به امام نداشتند. متأسفانه رقابت هایی بین سادات حسنی و حسینی بوده است اگرچه ائمه رقیب کسی نبودند چون خودشان جانشین رسول خدا بودند اما کسانی که این جایگاه را نداشتند حسادت می کردند و گاهی مدعی این مقام بودند و سعی می کردند که جامعه را به سوی خود دعوت کنند و منازعاتی را با اهل بیت داشتند. اما امام صادق کدورتی از آنان در دل نگاه نداشتند و زمانی که امام در بستر بیماری و آستانه رحلت بودند، توصیه می کردند که به هر یک از بستگان مبلغی پرداخت شود. این توصیه خداوند است که انسان باید صله رحم کند و به بستگان خود توجه داشته باشد، امام فرمود که آیا می خواهید من مشمول آیه خدا که توصیه به صله رحم می کند، نباشم؟ در واقع این الگوی اخلاقی امام صادق است که حتی با کسانی که با امام دشمنی کردند می بینیم که با کرامت و بزرگ منشی رفتار می کند.
غفوری در مورد پیام های سلوک اخلاقی امام صادق(ع) برای جامعه امروز، اظهار کرد: در اجرای مسایل اخلاقی در جامعه یا توجه به اخلاقیت در جامعه متأسفانه مسایل متعددی تأثیرگذار است. طبق فرمایش ائمه و امیرالمومنین علی(ع) رفتار حاکمان بر جامعه تأثیر می گذارد و هر کاری که حاکمان انجام دهند توده ها هم تا حدی به مانند آن سلوک و اخلاق می شوند. اگر جامعه ای متخلق به اخلاق حسنه و کریمه اهل بیت باشد، هم باید حاکمان و هم توده ها متعهد باشند اما گاهی توده ها به حاکمان نگاه می کنند که اگر رضایتی از حکومتی داشته باشند اخلاق هم ترویج می شود و مردم هم سعی می کنند که اخلاقیات را رعایت کنند و اگر متأسفانه انتقادی نسبت به حکومت داشته باشند، این ناهنجاری در جامعه زیاد می شود و هر گاه حکومت ها به درستی عمل نکنند و راه را اشتباه بروند یا مسایل اخلاقی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی رعایت نشود، ناخواسته این ناهنجاری به جامعه تزریق می شود و اخلاق آسیب می بیند.
در اوایل انقلاب اخلاق بسیار در جامعه گسترش پیدا کرد اما امروز…
کارشناس سیره سیره اهل بیت(ع) ادامه داد: امام خمینی (ره) انقلاب کردند و قصد داشتند جامعه ای براساس معیارهای اسلامی و با الگوگیری از سیره اهل بیت به وجود آید، در اوایل انقلاب اخلاق بسیار در جامعه گسترش پیدا کرد و روح جهاد و ایثار و از خودگذشتگی، همیاری، همدلی و توجه به فقرا و نیازمندان در جامعه افزایش یافته بود، اما به مرور و با روی کار آمدن برخی از دولتمردان که توجهی به توده ها نداشتند، فاصله مردم از یکدیگر و فاصله مردم از اخلاق روز به روز بیشتر شد. نارضایتی اجتماعی به وجود آمد و همین امر باعث قربانی شدن اخلاق گردید.
وی گفت: اخلاق امری دو سویه است، ما نمی گوییم که اگر حکومت گران راه ناصواب رفتند، توده ها حق دارند اخلاق را زیر پا بگذارند، این مساله قابل توجیه نیست و باید دو سویه باشد، یک بخش این است که حاکمان و مدیران جامعه باید مصلح باشند تا جامعه اصلاح شود و یک بخش این است که باید جامعه ما مصلح و اصلاح شده باشد و مدیران و حاکمان را مجبور به رعایت اخلاق کنند. آنچه امیرمومنان توصیه می کنند که باید حاکمان را امر به معروف و نهی از منکر کرد و به آنها تذکر داد از همین باب است که اگر جامعه دید حاکم و مدیری راه را اشتباه می رود، تذکر دهد و از باب دلسوزی تذکر و امر به معروف و نهی از منکر کند.
حاکمان و دولتمردان به مسایل اخلاقی، توده ها و قشرهای آسیب پذیر توجه کنند
غفوری بیان کرد: به نظر می رسد که ما هر چه از انقلاب فاصله گرفتیم مقداری اخلاقیات در جامعه ما ضعیف شده که لازم است در درجه اول حاکمان و دولتمردان ما به مسایل اخلاقی، توده ها و قشرهای آسیب پذیر توجه کنند تا این دلگرمی در جامعه تزریق شود و مردم هم به اخلاقیات توجه بیشتری داشته باشند. نکته دیگری که بر اخلاقی بودن جامعه تأثیر گذار است مسایل اقتصادی است. کسی که دچار مشکلات اقتصادی می باشد ممکن است دین هم زیر پا بگذارد بنابراین ما برای گسترش اخلاق یکی از لوازم و شروط اصلی، اجرای عدالت اجتماعی است که اگر عدالت اجتماعی اجرا شود اخلاق هم گسترش پیدا می کند و اگر عدالت را زیر پا گذاشتیم و قربانی شد ناخواسته اخلاق هم قربانی می شود که امیدواریم دولتمردان جمهوری اسلامی به مساله عدالت اجتماعی توجه کنند تا اخلاق اجتماعی هم گسترش پیدا کند و در نهایت شاهد نشانه هایی از سیره اهل بیت(ع) در جامعه باشیم.
رییس پژوهشکده تاریخ و سیره اهل بیت (ع):
حفظ کرامت انسانی در مناظرات علمی و فکری امام صادق(ع)
حجت الاسلام و المسلمین حمیدرضا مطهری، رییس پژوهشکده تاریخ و سیره اهل بیت (ع) در گفت وگو با شفقنا، اصول اخلاقی مکتب امام صادق(ع) را همانند مکتب حضرت رسول(ص) دانست و اظهار کرد: نکته بسیار مهمی که اهل بیت(ع) و ائمه(ع) بر آن تأکید داشتند، اهتمام به سیره پیامبر(ص) بود. پیامبر(ص) فرمودند «انی بُعِثْتُ لِأُتَمِّمَ مَکَارِمَ الْأَخْلَاقِ؛ من برای این مبعوث شدم که مکارم اخلاق را تمام کنم یا به جامعه منتقل نمایم.» ضمن توجه به این نکته باید آگاه باشیم که ائمه همواره بر اهتمام و اجرایی شدن سیره حضرت رسول(ص) نیز تأکید داشتند لذا می بینیم که امیرالمومنین علی(ع) در حکومت خویش هم بر اجرای سیره پیامبر(ص) تأکید دارند و هم به صورت شفاهی در موارد متعدد به این نکته اشاره می کنند. امام حسین(ع) در زمان قیام خود بر این نکته تصریح دارند «اَسیرَ بِسیره جَدّی؛ می خواهم سیره جدم را پیاده کنم.» امام سجاد(ع) می فرمایند: ما سیره رسول الله را به کودکان خود آموزش می دهیم همانگونه که قرآن به آنان آموزش می دهد. طبیعتاً سیره امام صادق(ع) و سایر ائمه نیز به همین شکل است.
رییس پژوهشکده تاریخ و سیره اهل بیت (ع) به سیره امام صادق(ع) در مواجهه با مخالفان علمی و فکری به خصوص در مناظرات اشاره و خاطرنشان کرد: امروز وقتی مناظرات علمی بین دو دانشمند شکل می گیرد هنوز به نوعی تلاش می کنند که طرف مقابل را به نوعی از صحنه خارج کنند، اما امام صادق(ع) به گونه ای وارد مناظرات شود که در پایان مناظره طرف مقابل هیچ گونه احساس حقارت و کوچکی نمی کند به عبارت دیگر انسانیت او لگدمال نمی شود.
مطهری گفت: امام صادق(ع) به گونه ای در مواجهه با مخالفان رفتار می کند که شخص احساس می کند کاملاً کرامتش حفظ شده لذا یکی از شاگردان امام صادق(ع) می فرمایند که من در گوشه ای نشسته بودم و متوجه شدم چند نفری راجع به اعتقادات مسلمانان صحبت می کنند، برآشفتم و عصبانی شدم و با آنان وارد گفت وگو شدم که چرا چنین صحبت می کنید، آنان از شیوه استدلال ها و سخنانی که بر زبان می آوردم متوجه می شدند که شیعه هستم، فرد ملحد می گوید که گمان می کنم تو از یاران جعفربن محمد هستی، ولی ایشان چنین با ما رفتار نمی کند، رفتار جعفربن محمد با ما به گونه ای است که وقتی با او وارد مذاکره و مناظره می شویم، به طور کامل سخنان ما را می شنود و به گونه ای به سخنان ما گوش می دهد که گمان می کنیم او حرف های ما را پذیرفته و قبول دارد. و بعد از اینکه سخنان ما تمام شد، ایشان وارد پاسخگویی می شود و به گونه ای پاسخ می دهد که کاملاً قانع می شویم. در واقع امام صادق(ع) در آغاز کرامت انسانی افراد را لحاظ کرده و به گونه ای پاسخ آنها را داده که هم قانع شوند و هم شبهه ای در دین وارد نشده باشد. این گوشه ای از رفتار اخلاقی امام صادق(ع) در برخورد با مخالفان فکری و اعتقادی است که خود عین عدالت است و نشان از این دارد که امام تا چه حد به طرف مقابل خود توجه داشته است.
